Fentanyl (łac. fentanylum) to organiczny związek chemiczny, pochodna piperydyny; syntetyczny środek przeciwbólowy i anestezjologiczny, syntetyczny opioid. Ma bezpośredni wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Podobnie jak inne opioidy powoduje bardzo silne uzależnienie. Nie jest "nowym odkryciem", po raz pierwszy otrzymany został w Belgii pod koniec lat 50. XX wieku, wprowadzono go do lecznictwa w latach 60. Jest 100 razy silniejszy od morfiny. Uzależnia szybciej niż heroina.
Działanie fentanylu
Fentanyl jest bardzo silnym lekiem przeciwbólowym i anestezjologicznym. Działa natychmiast po podaniu dożylnym (szczyt po około dwóch minutach), ale dosyć krótko (20–30 minut), natomiast przy podaniu doustnym działanie rozpoczyna się po około 30–60 minutach i utrzymuje się do 6 godzin. W małych dawkach wywołuje efekty podobne do innych opioidów: znieczulenie, senność, zanik lęku. Duże dawki stosowane w anestezjologii (najczęściej podawane pacjentom przed zabiegami operacyjnymi) wywołują silne objawy ze strony układu nerwowego. Wówczas występują przede wszystkim:
- halucynacje wzrokowe;
- omamy czuciowe;
- silne złudzenia przestrzenne związane z zanikaniem impulsów nerwowych;
- zanik lęku;
- znieczulenie fizyczno-psychiczne;
- odmienne stany świadomości związane z zaburzeniami pracy mózgu.
Działanie przeciwbólowe fentanylu jest związane z odcięciem pacjenta od świata zewnętrznego i skupieniem jego uwagi na odbiorze sygnałów z podświadomości, występuje tzw. sen na jawie. Lek ma niewielki wpływ na układ krążenia. Wykazuje wszystkie typowe dla opioidów działania ośrodkowe. Przy zanikaniu jego działania można odczuwać stany rozdrażnienia, lęku oraz paranoi psychotycznej objawiającej się urojeniami.
W 84% fentanyl wiąże się z białkami osocza, metabolizowany jest głównie w wątrobie (około 90% – N-dealkilacja, utlenianie), metabolity wydalane z moczem, około 10% wydalane w postaci niezmienionej a około 75% podanej dawki jest usuwane z organizmu w ciągu 24 godzin.
Po przedawkowaniu fentanyl powoduje zgon przez depresję układu oddechowego (uduszenie). Dokładne dawki graniczne fentanylu powodujące śpiączkę oraz śmierć nie są obecnie znane
Fentanyl w medycynie
W medycynie fentanyl stosowany jest w formie tabletek, roztworu do iniekcji oraz plastrów 12, 25, 50, 100 µg/h (plastry zaczynają działać po około 15 godzinach od przyklejenia i wtedy dopiero odpowiednia dawka dostaje się do krwi) i ampułek 100 i 500 µg do iniekcji.
Inną formą podawania fentanylu są lizaki Actiq, w których znajduje się cytrynian fentanylu w dawkach od 200 µg do 1,6 mg. Lizaki są produkowane w sześciu dawkach.
W farmaceutyce znanych jest wiele analogów fentanylu (Analog – związek chemiczny, w którym co najmniej jeden atom jest zastąpiony innym w stosunku do związku wyjściowego, natomiast ogólna budowa pozostaje niezmieniona.), zaliczają się do nich m.in. alfentanyl, butyrfentanyl, sufentanyl, remifentanyl i karfentanyl. Wszystkie wykazują podobne właściwości, choć różnią się aktywnością.
Zastosowanie fentanylu:
- w leczeniu bólu ostrego (np. zawał mięśnia sercowego, ból pooperacyjny; stosowany w postaci iniekcji dożylnych wodorocytrynianu fentanylu)
- w leczeniu bólu przewlekłego (np. ból nowotworowy; stosowany w postaci plastrów przezskórnych, tabletek dopoliczkowych czy aerozoli do nosa)
- w anestezjologii w czasie znieczulenia oraz w premedykacji.
Obecnie około 70% operacji w Stanach Zjednoczonych Ameryki przeprowadzanych jest z użyciem fentanylu. Jest także stosowany na oddziałach intensywnej terapii w celu uzyskania analgosedacji. (Analgosedacja – jedna z form znieczulenia, polegająca na jednoczesnym zastosowaniu leków o działaniu uspokajającym i nasennym [sedacja] oraz leków o działaniu przeciwbólowym [analgezja]. Stosowana przy bolesnych zabiegach diagnostycznych oraz w intensywnej terapii). Preparaty fentanylu stosuje się również w znieczuleniach przewodowych, na przykład zewnątrzoponowych i podpajęczynówkowych.
Fentanyl działa uzależniająco i dlatego obrót nim podlega takim samym przepisom jak innych narkotycznych leków przeciwbólowych. Przewlekłe stosowanie fentanylu powoduje wystąpienie tolerancji farmakologicznej.
Przeciwskazania
Nie należy stosować fentanylu w przypadku nadwrażliwości na lek, a także podczas jednoczesnego leczenia inhibitorami MAO. Jeśli chory nie jest wentylowany mechanicznie może wystąpić depresja oddechowa i choroby zaporowe płuc. Należy zachować ostrożność u pacjentów z przewlekłą niewydolnością oddechową, miastenią, niedoczynnością tarczycy, ciężkim upośledzeniem czynności wątroby, jak również u pacjentów z astmą (z uwagi na możliwość wystąpienia skurczu oskrzeli). Fentanyl nie może być zastosowany przy operacjach cesarskiego cięcia do czasu wydobycia dziecka, lek przechodzi do mleka matki.
Działania niepożądane
Oprócz wskazanych powyżej właściwości uzależniających i innych, fentanyl może powodować: depresję ośrodka oddechowego, nudności, wymioty, bradykardię, hipotonię, skurcz oskrzeli. Po dużych dawkach obserwuje się niewielką sztywność mięśni klatki piersiowej, co może utrudniać sztuczną wentylację.
Zastosowanie bojowe
Fentanyl i jego pochodne (3-metylofentanyl) są stosowane co najmniej przez rosyjskie siły specjalne tzw. Specnaz. Według agencji informacyjnych władze rosyjskie potwierdziły użycie aerozolu z tym związkiem chemicznym w 2002 roku w akcji odbijania zakładników przetrzymywanych w teatrze na Dubrowce. Podczas operacji zginęło około 100 osób, a po jej zakończeniu zmarło następne kilkadziesiąt. Według władz Rosji przyczyną śmierci nie był sam gaz, lecz osłabienie zakładników.
Fentanyl jako narkotyk
Fentanyl i jego pochodne jest produkowany nielegalnie, między innymi w Meksyku; używany jest jako substytut heroiny. Powoduje błogostan, znieczulenie, przyjemne otępienie, rozluźnienie mięśni, rozleniwienie, senność, delikatną euforię, poza tym posiada charakterystyczne dla innych opioidów działanie powodujące odsunięcie wszelkich problemów, uczucie że zło zniknęło. Sny w trakcie odurzenia fentanylem są niezwykle realistyczne, w niektórych przypadkach są to sny świadome. Właściwości narkotyku sprawiają, że narkoman ma chęć ponownego zażycia dla miłych efektów, co więcej jest to uzależniająca substancja, która może powodować uzależnienie fizjologiczne.
Fentanyl przeważnie jest palony, wstrzykiwany lub zażywany doustnie (wchłania się przez błony śluzowe jamy ustnej). Związek ma niską temperaturę parowania, około 40 °C. Rozprowadzany jest w formie proszku i roztworu, który podgrzewa się, nie dotykając go ogniem, i wdycha opary (ten sposób zażywania niesie za sobą najmniejsze ryzyko śmierci).
Fentanyl jest niezwykle niebezpiecznym narkotykiem ze względu na trudność precyzyjnego dawkowania. W większych dawkach powoduje senność nie do pokonania oraz wymioty. Przedawkowanie powoduje depresję ośrodka oddechowego, co prowadzi do śmierci w mechanizmie uduszenia.
dr Mariusz Gwardecki
Źródła:
- Fentanyl, [w:] Merck Index. An Encyclopedia of Chemicals, Drugs, and Biologicals, (wyd. 14), Whitehouse Station, New Jersey 2006.
- Fentanyl, [w:] DrugBank, University of Alberta.
- Fentanyl, [w:] ChemIDplus, United States National Library of Medicine.
- S. Lacoumenta, Fentanyl and the beta-endorphin, [w:] ACTH and glucoregulatory hormonal response to surgery, 59 (6) 1987, s. 713–720.