 |
| Hitler w trakcie przemówienia w Krolloper, która pełniła funkcję Reichstagu, 11 grudnia 1941. Źródło: Bundesarchiv, Bild 183-1987-0703-507 / unbekannt / CC-BY-SA 3.0 |
Zarówno totalitaryzm, jak i autorytaryzm są formami rządów wymagającymi poddania obywateli narodu silnej władzy centralnej. W przeciwieństwie do demokracji, totalitaryzm i autorytaryzm ściśle ograniczają wolności polityczne obywateli i mają na celu sprawowanie kontroli nad procesami gospodarczymi, społecznymi i politycznymi narodu. Stopień tej kontroli i metody stosowane do jej osiągnięcia należą do różnic między reżimem totalitarnym a autorytarnym.
Totalitaryzm
Jak sama nazwa wskazuje, reżim totalitarny charakteryzuje się nieograniczoną władzą państwową. Rząd totalitarny, czyli państwo, sprawuje całkowitą kontrolę nad życiem publicznym i prywatnym swoich obywateli. Egzekwuje tę kontrolę za pomocą takich mechanizmów, jak tłumienie opozycji politycznej, zakazy dla niektórych grup religijnych lub politycznych, cenzura prasy (lub całkowita kontrola prasy) oraz zbrojne egzekwowanie prawa przez wojsko i/lub tajne siły policyjne.
Początków terminu totalitaryzm można doszukiwać się w przewrotach społecznych, gospodarczych i politycznych, które nastąpiły po zakończeniu I wojny światowej w Europie. W 1923 roku, rok po tym, jak Benito Mussolini został premierem Włoch , włoski dziennikarz i polityk Giovanni Amendola poruszył termin totalitario (totalitarny), aby opisać przebieg procesu wyborczego w jednym włoskim mieście pod kontrolą Partii Faszystowskiej Mussoliniego. Termin ten przyjął się i pod koniec lat dwudziestych XX wieku - zwolennicy faszystowskich rządów, takich jak filozof Giovanni Gentile, przyjęli totalitario i jego rzeczownikową formę totalitarismo (totalitaryzm), aby opisać swoją idealną formę rządów. Nawet sam Mussolini przyjął to określenie, twierdząc, że totalitaryzm oznacza reżim, w którym „wszyscy są w państwie, nikt poza państwem, nikt przeciwko państwu”.
 |
| Benito Mussolini, 1940r. |
Pomimo swoich korzeni we Włoszech, Mussoliniego koncepcja totalitaryzmu została szybko zawłaszczona przez krytyków absolutnych i opresyjnych jednopartyjnych rządów nazistowskich Niemiec i stalinowskiej Rosji. Dla Hannah Arendt, niemieckiej żydowskiej intelektualistki, która opublikowała wpływowy tekst „Korzenie totalitaryzmu” z 1951 r. , te dwa totalitarne reżimy reprezentowały zupełnie nowe zjawisko polityczne, które „w zasadzie różniło się od innych znanych nam form ucisku politycznego, takich jak despotyzm, tyrania i dyktatura .” Arendt wskazała na wykorzystywanie przez oba reżimy obozów koncentracyjnych i obozów zagłady, które, jej zdaniem - „służą jako laboratoria, w których weryfikowane jest podstawowe przekonanie totalitaryzmu, że wszystko jest możliwe”.
Do prac Arendt odnosi się Jeffrey C. Isaac (profesor nauk politycznych na Uniwersytecie Indiana w Bloomington), twierdzi, że „Totalitaryzm jako idea jest tradycyjnie kojarzony z reżimami tworzącymi obozy śmierci dla gromadzenia przeciwników politycznych i grup ludzi uważanych w pewnym sensie za reakcyjne, niebezpieczne lub zanieczyszczające [...Może to obejmować...] masowe więzienia, masowy głód jako taktykę polityczną, wykorzystanie tajnej policji do wywoływania terroru oraz wysiłki mające na celu zduszenie lub wyeliminowanie wszelkiej opozycji politycznej. Większości reżimów autorytarnych w dzisiejszym świecie nie można właściwie opisać jako totalitarne w tym sensie, niezależnie od tego, jak bardzo byłyby one opresyjne”.
Autorytaryzm
W słowniku Oxford English Dictionary pierwsze użycie terminu „autorytarny” pojawiło się w latach pięćdziesiątych XIX wieku. W połowie XX wieku rzeczownikowa forma „autorytaryzmu” była używana do opisania państw, które choć nie były demokratyczne, nie wiązały się z takim samym stopniem represji i kontroli jak reżim prawdziwie totalitarny.
W eseju opublikowanym w 1964 r . politolog Juán Linz zaproponował definicję autorytarnych systemów politycznych, przeciwstawiając je zarówno rządom demokratycznym, jak i reżimom totalitarnym. Według Linza systemy autorytarne zachowują kontrolę nad procesami politycznymi, w tym ograniczają lub zakazują prawa do tworzenia przeciwstawnych partii politycznych, które mogłyby konkurować o władzę z grupą rządzącą.
Ze względu na ograniczoną swobodę polityczną, jaką zapewniają obywatelom, autorytarne rządy lub przywódcy zazwyczaj nie podlegają ograniczeniom konstytucyjnym, wolnym i uczciwym wyborom powszechnym ani innym ograniczeniom. W rezultacie autorytarni przywódcy mogą sprawować władzę w sposób arbitralny, bez odpowiedzialności wbudowanej w demokratyczne systemy polityczne.
Różnice pomiędzy totalitaryzmem a autorytaryzmem
Podobnie jak totalitaryzm, autorytaryzm wymaga od obywateli poddania się władzy państwa, czy to pojedynczego dyktatora, czy grupy. Jednakże reżimy autorytarne zazwyczaj zapewniają obywatelom pewien stopień wolności indywidualnej lub korporacyjnej, którego brakuje reżimowi totalitarnemu.
Według Linza system totalitarny zazwyczaj ma również bardziej wyszukaną ideologię przewodnią niż systemy autorytarne, które jego zdaniem „opierają się bardziej na odrębnej mentalności, którą trudno zdefiniować”. Oprócz spójności ideologicznej, systemy totalitarne charakteryzują się mobilizacją polityczną, aby zapewnić absolutne egzekwowanie rządzącej doktryny – w tym za pomocą najbardziej represyjnych środków.
Podczas gdy rządy autorytarne zwykle dopuszczają pewną różnorodność w organizacji społecznej, reżimy totalitarne mają na celu stłumienie i wyeliminowanie wszystkich istniejących instytucji politycznych i społecznych oraz tradycyjnych struktur, pozostawiając nowe pod ich pełną kontrolą. Jak twierdzi w uproszczeniu prof. Isaac – „totalitaryzm jest skrajną formą autorytaryzmu, która wiąże się z próbą praktykowania totalnej dominacji”.
Przykłady totalitaryzmu
Chociaż historycy i politolodzy często różnią się co do tego, które rządy można właściwie sklasyfikować jako totalitarne, dwoma najbardziej ogólnie akceptowanymi przykładami państw totalitarnych są nazistowskie Niemcy pod rządami Adolfa Hitlera (1933–1945) i Związek Radziecki pod rządami Józefa Stalina (1924–1953).
 |
| Zjazd NSDAP – partii sprawującej władzę totalitarną w III Rzeszy, 1938r. Źródło: Bundesarchiv, Bild 183-H12148 / CC-BY-SA 3.0 |
Pomimo roli Włoch w początkach tego terminu, uczeni, w tym Hannah Arendt, argumentowali, że reżim Mussoliniego nie osiągnął swojego celu, jakim było stanie się państwem totalitarnym, ponieważ przejął kontrolę bez drastycznej zmiany istniejącej struktury władzy w kraju. Jak twierdzi prof. Izaak - „Chociaż Hiszpania Francisco Franco i Włochy Mussoliniego stosowały masowe represje, nie sądzę, że osiągnęły one poziom reżimów totalitarnych”.
Do innych reżimów nazwanych totalitarnymi należą Chińska Republika Ludowa pod rządami Mao Zedonga (1949–1976), Irak pod rządami Saddama Husajna (1979–2003) i Korea Północna pod przywództwem dynastii Kim (1948 do chwili obecnej).
Przykłady autorytaryzmu
Przykłady reżimów autorytarnych są liczniejsze, zarówno w przeszłości, jak i obecnie. Według indeksu demokracji Economist Intelligence Unit 2023 łącznie 59 krajów sklasyfikowano jako posiadające rządy autorytarne, co oznacza, że prawie 40 procent światowej populacji żyło pod rządami autorytarnymi.
Dla prof. Izaaka dokładna klasyfikacja konkretnego reżimu jest mniej ważna niż wyciąganie wniosków z przeszłości - „Nie sądzę, aby w większości współczesnych nauk politycznych lub w większości dyskusji na temat polityki intelektualnej termin totalitaryzm był zbyt istotny [...] Opisanie czegoś jako nie totalitarnego nie oznacza, że jest w tym coś dobrego”.
Autorytaryzm, a także autorytarne aspiracje przywódców systemów nominalnie demokratycznych – ostatnio obejmujących Indie, Turcję i Węgry – pozostają palącym współczesnym zagrożeniem dla liberalnej demokracji.
dr. Mariusz Gwardecki
history.com