Środa popielcowa - historia

Środa Popielcowa, lub według nazwy staropolskiej „Wstępna Środa” to w kalendarzu katolickim pierwszy dzień wielkiego postu, przypadający na 46 dni przed Wielkanocą. Ponieważ Wielkanoc jest świętem ruchomym, Środa Popielcowa może przypaść pomiędzy 4 lutego a 10 marca. Wśród Katolików jest to dzień pokuty – wiernych obowiązuje wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych i ścisły post, tj. ograniczenie liczby posiłków do dwóch lekkich i jednego do syta w ciągu dnia. Uczestnictwo we mszy świętej nie jest tego dnia obowiązkowe dla wiernych, nie jest to bowiem święto nakazane.

Początek Wielkiego Postu

Początkowo, w pierwszych stuleciach chrześcijaństwa wierni pościli przez 40 godzin w Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Post trwający 40 dni, który poprzedza święto Zmartwychwstania rozpowszechnił się prawdopodobnie w I połowie IVw. n.e. Zgodnie z ustaleniami V soboru nicejskiego z 325r. post rozpoczyna się w szóstą niedzielę przed Wielkanocą, kończy zaś w Wielki Czwartek. Terminy te znajdują potwierdzenie u Euzebiasza z Cezarei, św. Ataazego oraz Egerii. W późniejszym czasie przyjął się zwyczaj rozpoczynania wielkiego postu na 6 tygodni przed Niedzielą Palmową oraz kończenia go w Wielki Czwartek – odliczano od niego niedziele, podczas których nie poszczono oraz dodawano dni pomiędzy Niedzielą Palmową a Wielkim Czwartkiem, tak powstał okres postu trwający 40 dni. Od początków V wieku silniejszy nacisk kładziono na święto Zmartwychwstania Pańskiego, z tego też powody do wielkiego postu włączono Wielki Piątek oraz Wielką Sobotę – wielki post trwał wówczas6 tygodni, bez niedzieli – 36 dni. Pod koniec pontyfikatu papieża Grzegorza I Wielkiego, na przełomie VI i VII wieku zajęto się dodaniem do wielkiego postu 4 brakujących dni. Rozpoczęcie postu przesunięto na środę poprzedzającą pierwszą niedzielę postu. Sakramentarz galezjański pochodzący z Vw., przypisywany papieżowi Galezjuszowi I nawiązuje do Środy Popielcowej nazywając ją caput quadragesimae (dosł. „głowa czterdziestnicy”)

Środa popielcowa – pokutnicy

Nazwa „Środa Popielcowa” wywodzi się z rytów pokutnych. Od połowy V wieku w pierwszy poniedziałek wielkiego postu dokonywano obrzędu wypędzania z kościoła pokutników, na których ciążyły duże przewinienia. Pokutnicy przystępowali do spowiedzi (z zachowaniem tajności) przed biskupem lub wyznaczonym przez niego delegatem, po czym o wyznaczonej godzinie stawiali się przed wejściem do kościoła, następnie wprowadzano ich do środka, a biskup i prezbiterzy posypywali im głowy popiołem. Wówczas wypowiadano formułę pochodzącą z Pisma Świętego –  „Pamiętaj człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz; czyń pokutę, abyś miał życie wieczne”. W dalszej części biskup kropił pokutników wodą święconą oraz przeznaczone dla nich ubrania pokutne. W czasie odmawiania Litanii do Wszystkich Świętych pokutnicy leżeli na posadzce kościoła, następnie po jej odmówieniu wypędzano ich na zewnątrz. Od początku VII wieku obrzęd ten sprawowano w środę przed pierwszą niedzielą Wielkiego Postu.

Od X wieku do obrzędu, obok pokutników stawali także zebrani wierni. Synod w Benewencie z 1091 roku zalecał wszystkim wiernym udział w tym obrzędzie, który stawał się powoli symbolem rozpoczęcia postu. Kolejnym gestem wykonanym ku utwardzeniu tego rytuału była akceptacja papieża Urbana II, który również zalecał stosowanie go przez biskupów i prezbiterów. Mszał Rzymski z 1474 roku wymienia Środę Popielcową pod nazwą Feria Quarta Cinerum. Obrzęd został też powielony w wielu średniowiecznych pontyfikałach i niezmieniony trafił do Pontyfikału Rzymskiego.

Wzmianki o popiele występują w Starym testamencie, m.in. w księgach Jonasza i Joela. Popiół jako symbol żałoby i pokuty nie jest zarezerwowany wyłącznie dla naszej kultury. W podobnych okolicznościach wykorzystywano go już w starozytnym Egipcie i Grecji.

Julian Fałat, Środa Popielcowa, 1881r.

Środa Popielcowa w liturgii katolickiej

Zgodnie z obrzędami katolickimi w środę popielcową kapłani posypują głowy wiernych popiołem. Obrzęd ten ma miejsce w czasie liturgii słowa po homilii, zastępuje akt pokuty. Zanim popiół zostanie użyty przez kapłana, ze złożonymi rękami zachęca on wiernych do zjednoczenie się w modlitwie błagalnej o poświęcenie popiołu. Wspomniany wyżej Mszał Rzymski wskazuje dwie formuły modlitewne, w obu mowa jest o trwającym 40 dni czasie pokuty i błaganiu za oczyszczenie grzechów, co ma przygotować wiernych do uczestnictwa w Misterium Paschalnym Chrystusa. Podczas obrzędu posypania głów wiernych popiołem, wierni zbierają się przy stopniu komunijnym, przy posypaniu kapłan wypowiada słowa: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” lub „prochem jesteś i w proch się obrócisz”. Zalecany jest śpiew pieśni zaczerpniętych z Pisma Świętego (Jl 2,13; Jl 2,17; Est 13,17; Ps 51,3) lub pieśni pokutnych. Po obrzędzie posypani głów popiołem następuje modlitwa powszechna oraz liturgia eucharystyczna.

Katolicy od 14 roku życia zobowiązani są w Środę Popielcową do zachowania wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych. Wierni pomiędzy 18 a 60 rokiem życia winni są zachować ścisły post – tj. ograniczyć liczbę posiłków do dwóch lekkich i jednego sytego w ciągu dnia. 

MG

Bibliografia:

  • Mszał Rzymski dla Diecezji Polskich. Wyd. 2. Poznań: Pallottinum, 2010, s. 62-64.
  • Konferencja Episkopatu Polski: List Episkopatu Polski na temat przykazań kościelnych. Warszawa: 2003.
  • ks. Tarsycjusz Sinka, Środa Popielcowa, [w:] „Ruch Biblijny i Liturgiczny”. 55 (1), s. 49-54, 2002.
  • Stanisław Czerwik, Prefacje czterdziestodniowego przygotowania do obchodu paschalnego triduum w Mszale Rzymskim Pawła VI z r. 1975, [w:] Studia Theologica Varsaviensia, 1 20, 1982.