Wszystkich Świętych i Zaduszki - historia i tradycja



Uroczystość Wszystkich Świętych (łac. Sollemnitas Omnium Sanctorum) w Kościele katolickim poświęcona jest pamięci wszystkich chrześcijan, którzy osiągneli zbawienie oraz zasiadają w niebie. Święto obchodzone jest co roku w dniu 1 listopada. Według doktryny Kościoła katolickiego „Wszystkich Świętych” jest wyrazem wiary w powszechne powołanie do świętości oraz obcowanie świętych:

„Wierzymy we wspólnotę wszystkich wiernych chrześcijan, a mianowicie tych, którzy pielgrzymują na ziemi, zmarłych, którzy jeszcze oczyszczają się, oraz tych, którzy cieszą się już szczęściem nieba, i że wszyscy łączą się w jeden Kościół; wierzymy również, że w tej wspólnocie mamy zwróconą ku sobie miłość miłosiernego Boga i Jego świętych, którzy zawsze są gotowi na słuchanie naszych próśb”

Wyznanie wiary papieża Pawła VI po Soborze Watykańskim II.

Wszystkich Świętych bywa błędnie przyjmowane za święto poświęcone pamięci zmarłym członkom rodzin – taką rolę spełniają Zaduszki (Dzień Zaduszny, Święto Zmarłych) a właściwie – Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych (łac. Commemoratio Omnium Fidelium Defunctorum) przypadające na dzień 2 listopada i treściwo połączone z liturgia dnia poprzedniego, tj. uroczystością wszystkich świętych. w doktrynie Kościoła katolickiego Dzień Zaduszny wyraża przekonanie o wspomnianym już obcowaniu świętych, zmartwychwstaniu, życiu wiecznym oraz skuteczności modlitwy wstawienniczej.

Historia „Wszystkich świętych”

Uroczystość Wszystkich Świętych prawdopodobnie wywodzi się od wspominania w jednym, wybranym dniu wszystkich chrześcijańskich męczenników. W różnych wschodnich prowincjach Cesarstwa Rzymskiego takie obchody wprowadzono w Kościele katolickim już w IV wieku n.e., choć ich daty były zróżnicowane lokalnie (najczęściej przypadały w okresie wielkanocnym). Efrem Syryjczyk (diakon, kaznodzieja i poeta z IVw.) pisał, że w Edessie obchodzono wspomnienie wszystkich męczenników 13 maja, zgodnie z kalendarzem z Nikomedii (także z IV wieku) przypadało ono na pierwszy piątek Wielkanocy; biskup Kontantynopola – Jan Chryzostom wspominał na początku V wieku, że w Konstantynopolu laudacja wszystkich męczenników obchodzona jest w pierwszą niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego, co potwierdzają bizantyjskie kalendarze liturgiczne.

Najstarsze wzmianki o przeniesieniu do Rzymu bizantyjskiego zwyczaju wspominania wszystkich męczenników pochodzą z końca V wieku. W VI wieku obchody rozszerzono w Rzymie na wszystkich zmarłych (nie tylko męczenników), którzy osiągnęli stan zbawienia. Pod koniec VI wieku papież Grzegorz Wielki zdecydował się jednak wykreślić te wspomnienie z rzymskiego kalendarza liturgicznego. Według niektórych źródeł z VII wieku, obchody ku czci wszystkich świętych przeniesiono na święto ku czci Piotra i Pawła w dniu 28 czerwca lub dzień następujący po tym święcie. Inne źródła wspominają o obchodzonym wspomnieniu wszystkich męczenników 13 maja, czemu dało początek przeniesienie przez papieża Bonifacego IV relikwii najbardziej czczonych męczenników do rzymskiego panteonu.

Obchodzenie dnia Wszystkich Świętych w Rzymie rozpoczęło się prawdopodobnie w 741 roku. Wówczas papież Grzegorz III ufundował oratorium w bazylice św. Piotra w Watykanie ku czci Zbawiciela, Maryi, apostołów, męczenników i wyznawców (łac. in honorem Salvatoris, sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae dominae nostrae, sanctorumque apostolorum, martyrum quoque et confessorum Christi, perfectorum iustorum). W dokumencie fundacyjnym papiez polecił odprawiać w dniu 1 listopada oratorium modlitwy do Wszystkich Świętych. Uważa się jednak, że dzień Wszystkich Świętych posiada przedchrześcijańską genezę związaną ze zwyczajami Anglosasów i Franków. Liczne źródła z IX wieku wskazują, że w Anglii i państwie Franków w dzień 1 listopada obchodzono uroczystość zwaną „sollemnitas sanctissima”. Podobnie też Germanie i Celtowie w czasie jesieni organizowali uroczystości ku czci zmarłych zwane Samhain. Niektórzy badacze wiążą uroczystość Wszystkich Świętych z obrządkiem Celtów, gdyż ich rok kalendarzowy i obrzędowy rozpoczynał się w listopadzie. Niezależnie od genezy, w 835 roku papież Grzegorz IV zwrócił się do cesarza Ludwika Pobożnego o wprowadzenie obowiązkowych obchodów uroczystości sollemnitas sanctissima w dniu 1 listopada w całym cesarstwie. W roku 935 papież Jan XI na dzień 1 listopada wyznaczył osobną uroczystość Wszystkich Świętych, które miało obowiązywać w całym Kościele. Jednoczesnie też wprowadził on wigilię tego święta. W roku 1475 papież Sykstus IV ustanowił w tym dniu 1 listopada uroczystość obowiązkową dla wszystkich wiernych, dołączył do niej także oktawę obchodów. Wigilia i oktawa zostały zniesione w roku 1955 przez papieża Piusa XII.

Obchody liturgiczne Wszystkich Świętych obejmują oficjum oraz uroczystą mszę. Sposoby odmawiania oficjum oraz odprawiania mszy były zróżnicowane od średniowiecza gdyż nie wprowadzono jednolitego formularza dla uroczystości obchodzonych w dniu 1 listopada. Dopiero sobór trydencki (1545-1563) zatwierdził i polecić stosować na całym świecie jeden formularz. W średniowieczu powszechnie korzystano z psalmów wskazujących na powołanie ludzi do świętości, czytano również fragmenty Apokalipsy wg św. Jana. formularz trydencki zachował niektóre psalmy, czytanie VII rozdziału apokalipsy wprowadzał graduał Timéte Dóminum, offertorium Iustórum ánimæ, modlitwę nad darami Múnera tibi, antyfonę na komunię Beáti mundo corde oraz modlitwę po komunii Da, quǽsumus, Dómine. Po soborze watykańskim II (1962-1965) zmieniono teksty czytań, modlitw nad darami, wprowadzono również specjalną modlitwę dziękczynną oraz uroczystą formułę błogosławieństwa.

Historia Dnia Zadusznego

Dzień Zaduszny wywodzi się z pobożnościowych praktyk wczesnośredniowiecznych mnichów, tj. nabożeństw odprawianych co roku w różnych klasztorach za zmarłych współbraci. Jedne z najstarszych w tym temacie źródeł podają, że już w VII wieku Izydor z Sewilii zalecał odprawianie w klasztorach mszy za dusze zmarłych zakonników. Już od IX wieku, w czasie specjalnych nabożeństw w niektórych opactwach zaczęto obejmować intencjami modlitewnymi wszystkich zmarłych chrześcijan, nie tylko zakonników. W 998 roku, Odylon – opat klasztoru benedyktyńskiego w Cluny wyznaczył na dzień 2 listopada obowiązkowe modlitwy za wszystkich zmarłych wiernych, dotyczyło to własnego opactwa oraz wszystkich klasztorów należących do kongregacji kluniackiej. Od benedyktynów kluniackich zwyczaj szybko rozprzestrzenił się na inne zakony, zwłaszcza cystersów oraz kartuzów. W 1311 roku Stolica Apostolska wprowadziła Dzień Zaduszny do kalendarza liturgii rzymskiej i stopniowo upowszechniano go w całym Kościele katolickim. Pierwsza wzmianka o obchodzeniu Zaduszek poza klasztorami w Polsce pochodzi z początków XIV wieku z diecezji wrocławskiej.

Podobnie jak w przypadku uroczystości Wszystkich Świętych, Zaduszki posiadają przedchrześcijańską genezę – Celtowie, Germanie oraz Słowianie organizowali jesienią uroczystości ku czci zmarłych. Niemal na całym świecie zwyczaje zaduszkowe nawiązują do pogańskich uroczystości żałobnych. Obrzędowość Zaduszek oscyluje wokół przekonania, że śmierć nie unicestwia człowieka całkowicie, lecz tylko zmienia sposób jego istnienia. Przedchrześcijańskie obchody tego święta przybierały różne formy wiary w życie pozagrobowe, aktywność pośmiertną dysz oraz możliwość powrotu zmarłych w zimę. Obrzędy przedchrześcijańskie były również przejawem kultu przodków, którzy mieli z zaświatów wpływać na żyjących ludzi – sprowadzać nieszczęścia lub pomyślność. W pogańskich zwyczajach możliwe było poprzez odpowiednie obrzędy zaspokojenie potrzeb zmarłych, m.in. poprzez okazywanie im pamięci i szacunku, co pomagało w uzyskaniu ich przychylności.

Obchody liturgiczne Zaduszek oparte są na oficjum, mszach oraz procesji. Początkowo formułę obrzędów ustanowili benedyktyni kluniaccy, wówczas składał się ona z jutrzni, laudesów i nieszporów. W 1311 roku wprowadzono do liturgii mszy specjalny formularz na Dzień Zaduszny, zwany Requiem, został on zatwierdzony przez sobór trydencki. Dopiero w 1911 roku wprowadzono pełny zestaw modlitw przeznaczonych na dzień 2 listopada, w 1919 roku dodano dodatkową perfekcję za zmarłych. W 1972 roku włączono do oficjum Dnia Zadusznego nowe hymny. Zwyczajowo odprawia się trzy msze w Dzień Zaduszny, co zostało zapoczątkowane w XV wieku przez dominikanów hiszpańskich, oraz zatwierdzone w 1748 roku przez papieża Benedykta XIV oraz w 1915 roku przez papieża Benedykta XV, który polecił odprawiać je wszystkim kapłanom katolickim. Procesja zaduszna zwykle ma miejsce w kościele, wokół kościoła lub na cmentarzu, obejmuje 5 stacji, podczas których modli się kolejno za zmarłych biskupów i kapłanów, krewnych, dobrodziejów, pochowanych w parafii oraz za wszystkich zmarłych. W Polsce dodatkowym elementem są tzw. wypominki (forma modlitwy błagalnej za zmarłych, polegająca na wyczytywaniu ich imion), które praktykuje się co najmniej od XV wieku.

Zwyczaje zaduszkowe

W okresie przedchrześcijańskim wszystkim uroczystościom zaduszkowym towarzyszył kult zmarłych. Jeszcze w XIX wieku na wschodzie Polski praktykowano odprawianie uroczystości ofiarnych z przywołaniem zmarłych, które nazywano pominkami lub dziadami – stanowią one czołowy relikt pogańskiego kultu przodków, ujęty zresztą w tytułowych „Dziadach” Adama Mickiewicza. We wschodnich częściach Polski, w Zaduszki urządzano uczty które spożywano w domach lub na grobach, aby zagwarantować sobie przychylność zmarłych i jednocześnie też, aby pomóc im w osiągnięciu spokoju. W zachodniej Polsce pod kościoły oraz na cmentarze przynoszono jedzenie, które rozdawano żebrakom (dziada), prosząc ich o modlitwę za zmarłych z rodziny ofiarującego. Niektórzy zamożni gospodarze zapraszali żebraków do swoich domów na ucztę, oferując niekiedy nawet nocleg. Zwyczaj ten wziął się z przekonania, że duch przodka może przybrać postać dziada. Z czasem żebracy wszczynali w dzień zaduszny coraz większe bójki przed kościołami (o jedzenie) stąd księża zaczęli zwalczać ten zwyczaj.

Szczególne miejsce w obrzędach ludowych zajmowała noc z 1 na 2 listopada, zwana nocą zaduszkową. Na terenie całej Polski wierzono, że w czasie tej nocy dusze zmarłych uwalniane są z czyśćca i do świtu powracają na ziemię błąkając się po drogach i cmentarzach w poszukiwaniu pomocy, modlitwy lub ofiary. W niektórych częściach kraju wierzono, że duchy zmarłych dzieci powracają nocą jako ptaki aby w Dzień Zaduszny usiąść na gałęziach i obserwować procesję na cmentarzu. Do XIX wieku w noc zaduszkową starano się w Polsce nie wychodzić z domu – nie udawano się w podróż i nie odwiedzano sąsiadów, gdyż wierzono, że na drogach straszą umarli. W niektórych regionach z tego powodu zamykano nawet karczmy, zakazane były tez tańce i śpiewy. Dystans zachowywano także od kościołów, w których zmarli księża mieli odprawiać msze dla zmarłych. Wierzono, że tylko najbardziej dobrzy i pobożni ludzie mogą zobaczyć, jak o północy tłumy zmarłych podążają do kościoła. w wielu parafiach na te noc zostawiano mszał na ołtarzu i otwarte drzwi do świątyni. Do XX wieku na progach domów zostawiano dla zmarłych potrawy i alkohol. Dusze zmarłych miały odwiedzać miejsca, w których przebywały za życia. W godzinę duchów podczas nocy zaduszkowej miały one dawać znać o swojej obecności stukaniem, skrzypieniem podłóg i sprzętów, uchylaniem drzwi i furtek, szumem, iskrami w kominie i śladami w popiele.

Współcześnie w Polsce, podczas Dnia Zadusznego, podobnie jak w dzień Wszystkich Świętych odwiedza się cmentarze, przyozdabia groby kwiatami lub zapala znicze. Jeszcze w czasach pogańskich rozpalano ogniska na mogiłach – wierzono bowiem, że płomienie ogrzewają dusze błąkające się po ziemi i chronią je przed złymi mocami.

dr Mariusz Gwardecki

Źródła:

  • B. Ogrodowska, Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce, Warszawa 2001.
  • M. Konieczny, Zaduszki [w:] Encyklopedia katolicka. T. 20, Lublin 2014, s. 1170.
  • B. Łomacz, Dzień Zaduszny, [w:] Encyklopedia katolicka. T. 4, Lublin 1995, s. 594-596.
  • W. Pałęcki, Wszystkich Świętych, [w:] Encyklopedia katolicka. T. 20., Lublin 2014, s. 1020–1022.