Michaił Segeyevich Gorbaczow (2.03.1931-30.08.2022) był radzieckim politykiem, ostatnim przywódcą Związku Radzieckiego. Od 1985 roku pełnił funkcję sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, od 1988 był formalną głową państwa. W latach 1990-1991 był pierwszym i ostatnim prezydentem ZSRR. Jako polityk, Gorbaczow początkowo trzymał się ideologicznie marksismu-leninizmu, na początku lat 90 zbliżony był najbardziej do socjaldemokracji. Wbrew przekonaniom, Gorbaczow był wielce zaangażowany w zachowanie jedności państwa radzieckiego wraz z jego socjalistycznymi ideałami. Uważał jednak za konieczne przeprowadzenie znaczących reform, zwłaszcza po katastrofie w Czarnobylu w 1984 roku. Powszechnie uważany za jedną z najważniejszych postaci drugiej połowy XX wieku, Gorbaczow pozostaje przedmiotem kontrowersji. Laureat wielu nagród, w tym Pokojowej Nagrody Nobla , jest chwalony za swoją rolę w zakończeniu zimnej wojny, wprowadzeniu nowych wolności politycznych i gospodarczych w Związku Radzieckim oraz tolerowaniu zarówno upadku administracji marksistowsko-leninowskich na wschodzie Europa Środkowa i zjednoczenie Niemiec. W Rosji jest często wyśmiewany za ułatwianie rozpadu Związku Radzieckiego – wydarzenie, które osłabiło globalne wpływy Rosji i przyspieszyło załamanie gospodarcze w Rosji i krajach stowarzyszonych.
Dzieciństwo i nauka (1931–1950)
Michaił Gorbaczow urodził się 2 marca 1931 roku we wsi Priwolnoje (obecny powiat krasnogwardyjski w Kraju Stawropolskim). W tym czasie Privolnoye było etnicznie podzielone niemal równomiernie pomiędzy Rosjan i Ukraińców. Ojciec Gorbaczowa – Siergiej Andreyevich Gorbachev etnicznie był Rosjaninem, kilka pokoleń wcześniej jego przodkowie przenieśli się tu z Woroneża; matka – Maria Panteleyevna Gorbacheva (z domu Gopkalo) pochodziła z Ukrainy, wyemigrowała z Czernihova. Po narodzinach rodzice nazwali Michaiła Wiktorem, pod naciskiem pobożnej matki dostąpił on chrztu świętego w obrządku prawosławnym, swoje imię – Michaił, zawdzięcza dziadkowi. Rodzice Gorbaczowa byli biedni, żyli jak chłopi. Pobrali się w 1928 roku jako nastolatkowie, zgodnie z tradycją zamieszkali w domu rodziców Siergieja.
Związek Radziecki, w którym Gorbaczow się urodził był państwem jednopartyjnym zarządzanym przez partię komunistyczną. W czasach dzieciństwa Gorbaczowa, ZSRR znajdował się pod przywództwem Józefa Stalina, który zainicjował projekt masowej kolektywizacji wsi, która zgodnie z ideami marksistowsko-leninowskii miała pomóc przekształcić kraj w państwo socjalistyczne. Dziadek Gorbaczowa ze strony matki wstąpił do partii komunistycznej i pomógł utworzyć pierwszy kołchoz (gospodarstwo państwowe) we wsi w 1929 r., zostając jego przewodniczącym. Gospodarstwo to znajdowało się 19 kilometrów od wsi Privolnoye, kiedy Michaił miał trzy lata opuścił dom rodzinny i przeniósł się z dziadkami do kołchozu.
W tym czasie (1930-1933) w kraju panował głód, który spowodował śmierć milionów ludzi, w tym dwóch wujów Gorbaczowa i ciotki. Po fali głodu miała miejsce tzw. „wielka czystka”, w ramach której oskarżano o bycie „wrogami ludu” osoby sympatyzujące z konkurencyjnymi interpretacjami marksizmu, takimi jak trockizm. Wrogowie byli aresztowani i internowani w obozach pracy, często czekała je kara śmierci. Obaj dziadkowie Gorbaczowa zostali aresztowani (ze strony matki w 1934 roku, ze strony ojca w roku 1937). Zwolnieni zostali w 1938 roku, w czasie internowania przebywali w tzw. gułagu. Tuż po zwolnieniu w 1938 roku, dziadek Gorbaczowa ze strony matki opowiadał, że był torturowany przez tajną policję, co miało mieć wpływ na późniejsze losy chłopca.
II wojna światowa rozpoczęła się 1 września 1939 roku atakiem hitlerowskich Niemiec na Polskę. Na mocy umowy niemiecko-radzieckiej (paktu Ribbentrop-Mołotow) podpisanej 23 sierpnia 1939 roku, 17 września do Polski wkroczyli Rosjanie. „Przyjaźń” pomiędzy ZSRR a III Rzeszą (Niemcami) nie trwała długo, w czerwcu 1941 roku wojska niemieckie wkroczyły do Związku Radzieckiego. Ojciec Gorbaczowa wstąpił do Armii Czerwonej i walczył na froncie, został niesłusznie uznany za zmarłego podczas konfliktu, zanim powrócił ranny do rodziny, walczył w bitwie pod Kurskiem. W 1947 roku, po klęsce Niemiec rodzice Gorbaczowa mieli drugiego syna Aleksandra; on i Michaił będą ich jedynymi dziećmi. Wiejska szkoła była zamknięta przez większość wojny, otwartą ją dopiero jesienią 1944 roku. Gorbaczow nie chciał do niej wracać, kiedy jednak to się stało, osiągnął doskonałe wyniki w nauce. Już wtedy był bardzo oczytany, czytał zachłannie, przechodząc od zachodnich powieści Thomasa Mayne’a Reida do dzieł Wissariona Bielinskiego, Aleksandra Puszkina, Nikołaja Gogola i Michaiła Lermontowa. Uczestniczył również w szkolnych występach artystycznych. W 1946 r. wstąpił do Komsomołu (Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży). Stał się przywódcą swojej lokalnej grupy, następnie wybrano go do komitetu okręgowego. Od 1946 roku pracował jako mechanik w ośrodku mechanizacji, był również uczony przez ojca obsługi kombajnu. W 1949 za pracę wraz z ojcem na kombajnie został nagrodzony Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy. Ze szkoły podstawowej przeniósł się do liceum w Krasnogvardeyskoye, gdzie przebywał w ciągu tygodnia, w weekendy wracał pieszo do domu pokonując ok 19km. Oprócz bycia członkiem szkolnego towarzystwa teatralnego organizował zajęcia sportowe i społeczne oraz prowadził poranną klasę gimnastyczną w szkole.
Uniwersytet (1950-1955)
Michaił Gorbaczow ukończył naukę w szkole średniej ze srebrnym medalem, zdał maturę w 1950 roku. W tym samym roku został kandydatem na członka Partii Komunistycznej, złożył również podanie o przyjęcie na studia na wydziale prawa Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego (MSU), wówczas najbardziej prestiżowej uczelni w kraju. Przyjęli go bez pytania o egzamin, prawdopodobnie ze względu na jego robotniczo-chłopskie pochodzenie i posiadanie Orderu Czerwonego Sztandaru Pracy. Wybór prawa w tych czasach był nietuzinkowy, wówczas kierunek ten nie był zbyt głośny i popularny w społeczeństwie. W wieku 19 lat, Michaił podróżował pociągiem do Moskwy, po raz pierwszy opuszczając rodzinne strony.
W Moskwie Gorbaczow mieszkał z kolegami studentami MSU w akademiku w rejonie Sokolniki (dystrykt we wschodnim okręgu administracyjnym miasta Moskwy). On i inni studenci ze wsi czuli się skłóceni ze swoimi moskiewskimi kolegami, Michaił szybko się jednak dostosował. Koledzy wspominają, że pracował szczególnie ciężko, często do późnych godzin nocnych. Zyskał reputację mediatora podczas sporów, był również znany ze szczerości na zajęciach, choć niektóre poglądy ujawniał jedynie prywatnie. W czasie studiów Gorbaczowa, rozprzestrzeniała się w kraju kampania antysemicka, której elementem był spisek lekarzy. Gorbaczow publicznie bronił Wołodii Libermana, żydowskiego studenta, którego jeden z kolegów oskarżył o nielojalność wobec kraju.
W MSU Gorbaczow został szefem komsomołu swojego oddziału, a następnie zastępcą sekretarza Komsomołu do spraw agitacji i propagandy w szkole prawniczej. Jednym z jego pierwszych zadań komsomołu w Moskwie było monitorowanie sondaży wyborczych w obwodzie presnieńskim, aby zapewnić dążenie władz do niemal całkowitej frekwencji; Gorbaczow wówczas stwierdził, że większość głosujących zrobiła to „ze strachu”. W 1952 został mianowany pełnoprawnym członkiem Partii Komunistycznej. Jako członek partii i Komsomola miał za zadanie monitorowanie kolegów studentów pod kątem potencjalnej działalności wywrotowej; niektórzy z jego kolegów powiedzieli, że zrobił to tylko w minimalnym stopniu i że ufają mu, że zachowa poufne informacje w tajemnicy przed władzami. Gorbaczow zaprzyjaźnił się ze Zdenkiem Mlynářem, czechosłowackim studentem, który później stał się głównym ideologiem Praskiej Wiosny 1968 roku (okres politycznej liberalizacji w Czechosłowacji, w wyniku której doszło do interwencji wojsk Układu Warszawskiego). Po śmierci Stalina w marcu 1953 r. Gorbaczow i Młynář przyłączyli się do tłumu, aby zobaczyć ciało Stalina.
W MSU Gorbaczow spotkał Raisę Titarenko, która studiowała na uniwersyteckim wydziale filozofii. Była zaręczona z innym mężczyzną, ale po tym, jak zerwano zaręczyny, rozpoczęła związek z Gorbaczowem, razem chodzili do księgarni, muzeów i wystaw sztuki. Michaił na początku 1953 r. odbył staż w prokuraturze w rejonie Mołotowskim, rozgniewała go jednak niekompetencja i arogancja tam pracujących. Tego lata wrócił do Privolnoye, aby pracować z ojcem przy żniwach; zarobione pieniądze pozwoliły mu zapłacić za ślub. 25 września 1953 r. on i Raisa zawarli związek małżeński w Urzędzie Stanu Cywilnego w Sokolnikach, w październiku zamieszkali razem w akademiku w rejonie „Wzgórz Lenina”. Raisa wkrótce dowiedziała się, że jest w ciąży i chociaż para chciała zatrzymać dziecko, zachorowała i wymagała aborcji ratującej życie.
W czerwcu 1955 Gorbaczow ukończył prawo z wyróżnieniem. Jego ostatni artykuł dotyczył przewagi „demokracji socjalistycznej” (sowieckiego systemu politycznego) nad „demokracją burżuazyjną”. Po ukończeniu studiów został przydzielony do prokuratury sowieckiej, która skupiała się wówczas na rehabilitacji niewinnych ofiar stalinowskich czystek, okazało się jednak, że nie ma dla niego pracy. Zaproponowano mu wówczas miejsce na studiach magisterskich MSU o specjalności prawo kołchozowe, ale odmówił. Chciał pozostać w Moskwie, gdzie Raisa została zapisana na studia doktoranckie, zamiast tego dostał pracę w Stawropolu. Raisa porzuciła studia, by do niego dołączyć.
Początek kariery politycznej (1955-1969)
W sierpniu 1955 Gorbaczow rozpoczął pracę w prokuraturze okręgowej w Stawropolu, ale nie lubił tej pracy i wykorzystał swoje kontakty, aby uzyskać przeniesienie do pracy dla Komsomołu, został mianowany zastępcą dyrektora departamentu agitacji i propagandy Komsomołu dla tego regionu. Na tym stanowisku odwiedzał okoliczne wsie i starał się poprawić życie ich mieszkańców. We wsi Gorkaja Bałka założył koło dyskusyjne, aby pomóc chłopskim mieszkańcom w nawiązaniu kontaktów społecznych.
Gorbaczow i jego żona początkowo wynajęli mały pokój w Stawropolu, codziennie udawali się razem na wieczorne spacery po mieście, weekendy spędzali na wycieczkach po okolicznych wsiach. W styczniu 1957 Raisa urodziła córkę Irinę. W 1958 roku rodzina Gorbaczowów przeniosła się do większego mieszkania komunalnego. W 1961 Gorbaczow rozpoczął studia drugiego stopnia w zakresie produkcji rolnej; odbył kurs korespondencyjny w miejscowym Stawropolskim Instytucie Rolniczym, uzyskał dyplom w 1967r. Jego żona również ukończyła studia II stopnia, uzyskując w 1967 r. doktorat z socjologii na Moskiewskim Państwowym Uniwersytecie Pedagogicznym. Żona Gorbaczowa również wstąpiła do partii komunistycznej.
Nikita Chruszczow zastąpił ostatecznie Stalina jako przywódca ZSRR. Potępił on swojego poprzednika i jego kult jednostki w przemówieniu wygłoszonym w lutym 1956 r. Rozpoczął również proces destalinizacji w całym społeczeństwie sowieckim. Jak sugeruje William Taubman (Gorbachev: His Life and Times, New York City 2017, s. 90) – Gorbaczow „ucieleśniał ducha reformistycznego” epoki Chruszczowa. Gorbaczow jego zdaniem należał do tych, którzy uważali się za „prawdziwych marksistów” lub „prawdziwych leninistów” w przeciwieństwie do tego, co uważali zwolennicy Stalina. Gorbaczow pomagał szerzyć antystalinowskie przesłanie Chruszczowa w Stawropolu, spotkał jednak wielu, którzy nadal uważali Stalina za bohatera lub chwalili stalinowskie czystki jako sprawiedliwe.
Gorbaczow stopniowo awansował w szeregach lokalnej administracji. Władze uważały go za wiarygodnego politycznie – schlebiał swoim przełożonym, zdobył przychylność wybitnego lokalnego polityka – Fiodora Kułakowa. Niektórzy jednak koledzy, wobec jego sukcesu mieli do niego urazę. We wrześniu 1956 r. został mianowany pierwszym sekretarzem komsomołu miejskiego w Stawropolu, w kwietniu 1958 został zastępcą szefa Komsomołu na cały region. W tym momencie otrzymał lepsze mieszkanie: dwupokojowe mieszkanie z własną kuchnią, toaletą i łazienką. W Stawropolu założył klub dyskusyjny dla młodzieży i pomógł zmobilizować miejscową młodzież do wzięcia udziału w rolniczych i rozwojowych kampaniach Chruszczowa.
W marcu 1961 roku Gorbaczow został pierwszym sekretarzem regionalnego Komsomołu, na tym stanowisku starał się mianować kobiety na przywódców miast i okręgów. W 1961 Gorbaczow gościł delegację włoską w związku ze Światowym Festiwalem Młodzieży w Moskwie, w październiku był także obecny na XXII Zjeździe KPZR. W styczniu 1963 Gorbaczow został awansowany na szefa personalnego komitetu rolniczego partii, we wrześniu 1966 został pierwszym sekretarzem Organizacji Partii Miejskiej w Stawropolu („Gorkom”). W 1968 roku był coraz bardziej sfrustrowany swoją pracą, głównie przez to, że reformy Chruszczowa były opóźnione lub cofane. Rozważał wówczas porzucenie polityki i pracę w środowisku akademickim. Jednak w sierpniu 1968 r. został mianowany drugim sekretarzem Kraju Stawropolskiego, co czyniło go zastępcą pierwszego sekretarza Leonida Jefremowa i drugą najważniejszą postacią w obwodzie stawropolskim. W 1969 został wybrany deputowanym do Rady Najwyższej Związku Radzieckiego i członkiem jej Stałej Komisji Ochrony Środowiska.
Gorbaczow, uprawniony do wyjazdów do krajów bloku wschodniego , w 1966 był częścią delegacji odwiedzającej NRD , aw 1969 i 1974 odwiedził Bułgarię. W sierpniu 1968 Związek Radziecki poprowadził inwazję na Czechosłowację, aby położyć kres Praskiej Wiośnie. Chociaż Gorbaczow stwierdził później, że miał prywatne obawy dotyczące inwazji, publicznie ją poparł. We wrześniu 1969 był częścią delegacji sowieckiej wysłanej do Czechosłowacji, gdzie dostrzegł, że naród czechosłowacki jest dla nich w dużej mierze niechętny. W tym samym roku władze sowieckie nakazały mu Gorbaczowowi ukarać Fagima B. Sadykova, profesora filozofii ze Stawropola, którego idee uznano za krytyczne wobec sowieckiej polityki rolnej. Gorbaczow zapewnił, że Sadykow został zwolniony z nauczania, zignorował jednak wezwania do surowszej kary.
Na czele Regionu Stawropola (1970–1977)
W kwietniu 1970 r. Jefremow awansował na wyższe stanowisko w Moskwie, a Gorbaczow zastąpił go jako I sekretarz Kraju Stawropolskiego, dało mu to znaczną władzę w tym regionie. Został osobiście zweryfikowany pod kątem stanowiska przez wysokich rangą urzędników Kremla. O decyzji powierzającej mu stanowisko I sekretarza Kraju Stawropolskiego został poinformowany przez sowieckiego przywódcę Leonida Breżniewa. W wieku 39 lat był na tym stanowisku znacznie młodszy od swoich poprzedników. Jako szef obwodu Stawropola, w 1971 roku automatycznie został członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Jako lider regionalny, Gorbaczow początkowo przypisywał niepowodzenia gospodarcze i inne „nieefektywności i niekompetencji kadr, wadom w strukturze zarządzania lub lukom prawnym”, ale ostatecznie doszedł do wniosku, że były one spowodowane nadmierną centralizacją procesu decyzyjnego w Moskwie. Zaczął czytać przekłady zastrzeżonych tekstów zachodnich autorów marksistowskich, takich jak Antonio Gramsci, Louis Aragon, Roger Garaudy i Giuseppe Boffa – znalazł się pod znacznym ich wpływem.
Głównym zadaniem Gorbaczowa jako przywódcy regionalnego było podniesienie poziomu produkcji rolnej, co było utrudnione przez dotkliwe susze w 1975 i 1976 roku. Nadzorował rozbudowę systemów nawadniających poprzez budowę Wielkiego Kanału Stawropolskiego. Za nadzorowanie rekordowych zbiorów zbóż w rejonie ipatowskim w marcu 1972 roku został odznaczony przez Breżniewa Orderem Rewolucji Październikowej na moskiewskiej ceremonii. Warto zauważyć, że Gorbaczow zawsze starał się utrzymać zaufanie Breżniewa – jako przywódca regionalny wielokrotnie chwalił go w swoich przemówieniach nazywając go m.in. „wybitnym mężem stanu naszych czasów”. Gorbaczow i jego żona spędzali wakacje w Moskwie, Leningradzie, Uzbekistanie i kurortach na Kaukazie Północnym; przebywał również na wakacjach z przychylnym mu szefem KGB Jurijem Andropowem, który stał się jego ważnym patronem. Gorbaczow rozwinął również dobre stosunki z wysokimi rangą osobistościami, w tym z sowieckim premierem Aleksiejem Kosyginem i długoletnim starszym członkiem partii Michaiłem Susłowem.
Władze komunistyczne uważały Gorbaczowa za wystarczająco wiarygodnego aby wysłać go w ramach delegacji sowieckich do Europy Zachodniej. Odbył tam pięć podróży w latach 1970-1977. We wrześniu 1971 był członkiem delegacji, która udała się do Włoch. Spotkał się wówczas z przedstawicielami Włoskiej Partii Komunistycznej. Gorbaczow kochał włoską kulturę, uderzyła go jednak bardzo bieda i nierówności, które widział w tym kraju. W 1972 odwiedził Belgię i Holandię, w 1973 Niemcy Zachodnie. Gorbaczow i jego żona odwiedzili Francję w 1976 i 1977 roku. W 1977 roku zwiedzali kraj z przewodnikiem z Francuskiej Partii Komunistycznej. Gorbaczow był zaskoczony tym, jak otwarcie zachodni Europejczycy przedstawiali swoje opinie i krytykowali swoich przywódców politycznych – było to coś, czego nie było w Związku Radzieckim, gdzie większość ludzi nie czuła się bezpiecznie mówiąc tak otwarcie. Później opowiadał, że dla niego i jego żony te wizyty „wstrząsnęły naszą wiarą w wyższość demokracji socjalistycznej nad burżuazyjną”. Gorbaczow pozostawał blisko ze swoimi rodzicami. W 1974 roku wyjechał z ojcem do Privolnoe, krótko potem ojciec Gorbaczowa zmarł.
Niedługo potem, córka Gorbaczowa, Irina wyszła za mąż za kolegę ze studiów Anatolija Virgansky’ego w kwietniu 1978 roku. W 1977 roku Rada Najwyższa wyznaczyła Gorbaczowa na przewodniczącego Stałej Komisji do Spraw Młodzieży ze względu na jego doświadczenie w mobilizowaniu młodych ludzi w Komsomolu.
Sekretarz KC (1978-1984)
W listopadzie 1978 Gorbaczow został mianowany sekretarzem KC, jego nominacja została przez członków KC jednogłośnie zaakceptowana. Aby wypełnić to stanowisko, Gorbaczow i jego żona przenieśli się do Moskwy, gdzie początkowo otrzymali starą daczę poza miastem. Następnie przenieśli się do innego miejsca w Sosnovce, zanim ostatecznie przydzielono im nowo wybudowany dom z cegły. Gorbaczow otrzymał również mieszkanie w mieście, oddał je jednak swojej córce i zięciowi. W tym czasie Irina rozpoczęła pracę w Drugim Moskiewskim Instytucie Medycznym. Będąc częścią moskiewskiej elity politycznej, Gorbaczow i jego żona mieli teraz dostęp do lepszej opieki medycznej i lepiej wyposażonych sklepów. Otrzymali również kucharzy, służących, ochroniarzy i sekretarki, chociaż wielu z nich było szpiegami KGB. Na nowym stanowisku Gorbaczow często pracował od 12 do 16 godzin dziennie. Wraz z żoną lubił odwiedzać moskiewskie teatry i muzea.
W 1978 Gorbaczow został powołany do Sekretariatu KC ds. Rolnictwa, zastępując swojego starego przyjaciela Kułakowa, który zmarł na atak serca. Gorbaczow skoncentrował swoją uwagę na rolnictwie: zbiory w 1979, 1980 i 1981 roku były słabe, głównie z powodu warunków pogodowych, a kraj musiał importować coraz większe ilości zboża. Obserwując stan rolnictwa, Gorbaczow miał coraz większe obawy dotyczące krajowego systemu zarządzania rolnictwem, dochodząc do wniosku, że jest on nadmiernie scentralizowany i wymagający bardziej oddolnego podejmowania decyzji; odniósł te kwestie w swoim pierwszym przemówieniu na Plenum KC, wygłoszonym w lipcu 1978 r. Zaczął również mieć obawy co do innych kierunków polityki. W grudniu 1979 r. Sowieci wysłali siły zbrojne do sąsiedniego Afganistanu, aby wesprzeć sojuszniczy rząd przeciwko islamistycznym powstańcom, Gorbaczow uważał to za błąd. Niekiedy jednak otwarcie popierał stanowisko rządu – na przykład w październiku 1980 r. poparł sowieckie apele, by polski rząd marksistowsko-leninowski rozprawił się z rosnącym w tym kraju sprzeciwem wewnętrznym. W tym samym miesiącu awansował na członka Biura Politycznego, najwyższego organu decyzyjnego w Partii Komunistycznej. W tym czasie został jego najmłodszym członkiem.
Po śmierci Breżniewa w listopadzie 1982 roku Andropow zastąpił go na stanowisku sekretarza generalnego Partii Komunistycznej, de facto przywódcy Związku Radzieckiego. Gorbaczow był entuzjastycznie nastawiony do nominacji. Jednakże, chociaż Gorbaczow miał nadzieję, że Andropow wprowadzi reformy liberalizujące, ten ostatni przeprowadził jedynie zmiany personalne, a nie zmiany strukturalne. Gorbaczow stał się najbliższym sojusznikiem Andropowa w Biurze Politycznym, za namową Andropowa często przewodniczył jego posiedzeniom. Andropow zachęcał Gorbaczowa do ekspansji na inne obszary polityki niż rolnictwo, przygotowując go do przyszłego wyższego urzędu. W kwietniu 1983 roku Gorbaczow wygłosił doroczne przemówienie z okazji urodzin Włodzimierz Lenina. Wymagało to od niego ponownego przeczytania wielu późniejszych pism Lenina, w których ten ostatni wzywał do reformy w kontekście Nowej Polityki Ekonomicznej lat 20. XX wieku i umacniał przekonanie samego Gorbaczowa, że reforma jest potrzebna. W maju 1983 Gorbaczow został wysłany do Kanady, gdzie spotkał się z premierem Pierre’em Trudeau i przemawiał w kanadyjskim parlamencie. Tam też poznał i zaprzyjaźnił się z ambasadorem sowieckim Aleksandrem Jakowlewem, który później stał się kluczowym sojusznikiem politycznym.
W lutym 1984 zmarł Andropow; na łożu śmierci wyraził pragnienie, aby Gorbaczow go zastąpił. Wielu członków Komitetu Centralnego uważało jednak, że 53-letni Gorbaczow był zbyt młody i niedoświadczony. Sekretarzem Generalnym mianowano Konstantina Czernienko, wieloletniego sojusznika Breżniewa, który również był w złym stanie zdrowia – często był zbyt chory, aby przewodniczyć posiedzeniom Biura Politycznego. Gorbaczow nadal gromadził sojuszników zarówno na Kremlu, jak i poza nim. Wygłosił również główne przemówienie na konferencji na temat ideologii sowieckiej, rozgniewał również wielu partyjnych kolegów sugerując, że kraj wymaga reform. W kwietniu 1984 Gorbaczow został mianowany przewodniczącym Komisji Spraw Zagranicznych sowieckiej władzy ustawodawczej, co było w dużej mierze stanowiskiem zaszczytnym. W czerwcu udał się do Włoch jako sowiecki przedstawiciel na pogrzeb przywódcy włoskiej partii komunistycznej Enrico Berlinguera, we wrześniu odwiedził Sofię w Bułgarii, aby wziąć udział w obchodach czterdziestej rocznicy wyzwolenia kraju od nazistów przez Armię Czerwoną. W grudniu, na prośbę angielskiej premier Margaret Thatcher odwiedził Wielką Brytanię. Thatcher wiedziała, że Gorbaczow jest potencjalnym reformatorem i chciała się z nim spotkać. Na zakończenie wizyty Thatcher powiedziała: „Lubię pana Gorbaczowa. Możemy razem robić interesy”. Gorbaczow wysyłał również sygnały rządowi USA, że zamierza poprawić stosunki sowiecko-amerykańskie.
Sekretarz Generalny KPZR
10 marca 1985 zmarł Czernienko. Gromyko zaproponował Gorbaczowa jako następnego sekretarza generalnego; jako wieloletni członek partii, rekomendacja Gromyki miała duże znaczenie w KC. Gorbaczow spodziewał się dużego sprzeciwu wobec jego nominacji na sekretarza generalnego, ale ostatecznie reszta Biura Politycznego go poparła. Wkrótce po śmierci Czernienki, Biuro Polityczne jednogłośnie wybrało Gorbaczowa na przywódcę ZSRR; woleli wybrać jego zamiast innego starszego polityka. W ten sposób Gorbaczow stał się ósmym przywódcą Związku Radzieckiego. Niewielu w rządzie wyobrażało sobie wówczas, że nowy przywódca będzie tak radykalnym reformatorem. Niektórzy historycy zauważają, że społeczeństwo odczuło ulgę, że nowy przywódca nie jest starszy i schorowany. Pierwszy publiczny występ Gorbaczowa jako przywódcy miał miejsce na pogrzebie Czernienki na Placu Czerwonym, który odbył się 14 marca. Dwa miesiące po wyborze po raz pierwszy opuścił Moskwę, jadąc do Leningradu, gdzie przemawiał do zgromadzonych tłumów. W czerwcu udał się na Ukrainę, w lipcu na Białoruś, a we wrześniu do obwodu tiumeńskiego – wzywał członków partii na tych terenach do większej odpowiedzialności za rozwiązywanie lokalnych problemów.
Styl przywództwa Gorbaczowa różnił się wielce od jego poprzedników. Zatrzymywał się, by rozmawiać z cywilami na ulicy, zabronił eksponowania swojego portretu podczas obchodów świąt Placu Czerwonego w 1985 r. i zachęcał do szczerych i otwartych dyskusji na spotkaniach Biura Politycznego. Na Zachodzie Gorbaczow był postrzegany jako bardziej umiarkowany i mniej groźny przywódca sowiecki; niektórzy zachodni komentatorzy uważali jednak, że jest to akt mający na celu uśpienie zachodnich rządów w fałszywym poczuciu bezpieczeństwa. Żona Gorbaczowa była jego najbliższym doradcą i przyjęła nieoficjalną rolę „pierwszej damy”, pojawiając się z nim w zagranicznych podróżach; jej publiczna widoczność była naruszeniem standardowych praktyk i wzbudzała niechęć. Innymi bliskimi współpracownikami Gorbaczowa byli Georgy Shakhnazarov i Anatoly Chernyaev.
Gorbaczow zdawał sobie sprawę, że Biuro Polityczne może usunąć go z urzędu i że nie może przeprowadzić bardziej radykalnych reform bez zwolenników. Starał się usunąć kilku starszych członków z Biura Politycznego, zachęcając Grigorija Romanowa, Nikołaja Tichonowa i Wiktora Griszyna do przejścia na emeryturę. Gorbaczow awansował również swoich sojuszników np. Eduardowi Szewardnadze powierzył stanowisko odpowiedzialne za politykę zagraniczną. Innymi sojusznikami, których awansował, byli Jakowlew, Anatolij Łukjanow i Wadim Miedwiediew. Wśród awansowanych znalazł się również Borys Jelcyn, który został sekretarzem Komitetu Centralnego w lipcu 1985 roku. Większość tych nominowanych pochodziła z nowego pokolenia dobrze wykształconych urzędników, którzy byli niezadowoleni z ery Breżniewa. W pierwszym roku jego pracy wymieniono 14 z 23 kierowników wydziałów Komitecie Partyjnym. W taki sposób Gorbaczow w ciągu zaledwie roku zapewnił sobie dominację w Biurze Politycznym, czyniąc to szybciej niż Stalin, Chruszczow i Breżniew.
Gorbaczow wielokrotnie używał terminu pierestrojka – po raz pierwszy użytego publicznie w marcu 1984 r. Widział pierestrojkę jako obejmującą złożoną serię reform mających na celu restrukturyzację społeczeństwa i gospodarki. Był zaniepokojony niską produktywnością kraju, złą etyką pracy i towarami gorszej jakości. Podobnie jak kilku ekonomistów, obawiał się, że doprowadzi to do tego, że kraj stanie się potęgą drugorzędną. Pierwszym etapem pierestrojki Gorbaczowa było uskorenije („przyspieszenie”), termin, którego używał regularnie przez pierwsze dwa lata swojego kierownictwa. Związek Radziecki był za Stanami Zjednoczonymi w wielu obszarach produkcji. Plan pięcioletni z lat 1985-1990 miał na celu zwiększenie produkcji maszyn od 50 do 100%. Aby zwiększyć wydajność rolnictwa, Gorbaczow połączył pięć ministerstw i komitet państwowy w jeden podmiot – Agroprom, chociaż pod koniec 1986 r. uznał to połączenie za porażkę.
Celem reformy było podparcie gospodarki centralnie planowanej, nie zaś przejście do socjalizmu rynkowego. Przemawiając późnym latem 1985 roku do sekretarzy ds. gospodarczych komitetów centralnych wschodnioeuropejskich partii komunistycznych, Gorbaczow powiedział: „Wielu z was widzi rozwiązanie swoich problemów w uciekaniu się do mechanizmów rynkowych zamiast bezpośredniego planowania rynku – jako ratownika dla gospodarek waszych krajów. Ale, towarzysze, nie powinniście myśleć o ratownikach, ale o statku, a statek to socjalizm.” Pierestrojka Gorbaczowa pociągała za sobą próby odejścia od technokratycznego zarządzania gospodarką poprzez coraz większe zaangażowanie siły roboczej w produkcję przemysłową. Gorbaczow był zdania, że uwolnione spod silnej kontroli centralnych planistów przedsiębiorstwa państwowe będą działać jako agenci rynkowi. Zainicjował również koncepcję gospriyomki (państwowa akceptacja produkcji) co reprezentowało kontrolę jakości. W kwietniu 1986 r. wprowadził reformę agrarną , która powiązała pensje z produkcją i pozwoliła kołchozom sprzedawać 30% swoich produktów bezpośrednio do sklepów lub spółdzielni, zamiast oddawać wszystko państwu do dystrybucji. W przemówieniu z września 1986 r. poparł ideę przywrócenia ekonomii rynkowej w kraju wraz z ograniczoną prywatną przedsiębiorczością, powołując się na Nową Politykę Gospodarczą Lenina, podkreślał jednak wielokrotnie, że nie uważa tego za powrót do kapitalizmu.
W Związku Radzieckim spożycie alkoholu stale rosło w latach 1950-1985. W latach 80-tych pijaństwo było głównym problemem społecznym i Andropow zaplanował dużą kampanię mającą na celu ograniczenie spożycia alkoholu. Zachęcony przez żonę Gorbaczow, który wierzył, że kampania poprawi zdrowie i wydajność pracy — nadzorował jej realizację. Produkcja alkoholu została zmniejszona o około 40%, wiek legalnego picia wzrósł z 18 do 21 lat, ceny alkoholu wzrosły, w sklepach zakazano sprzedaży go przed godziną 14, wprowadzono surowsze kary za pijaństwo w miejscu pracy lub w miejscach publicznych oraz produkcję domową alkoholu. Ogólnounijne Towarzystwo Ochotnicze dla Walki o Wstrzemięźliwość zostało utworzone w celu promowania trzeźwości; w ciągu trzech lat miała ponad 14 milionów członków. W rezultacie wskaźniki przestępczości spadły, a średnia długość życia nieznacznie wzrosła w latach 1986-1987. Wzrosła jednak znacznie nielegalna produkcja alkoholu. Reforma nałożyła również duże koszty na sowiecką gospodarkę, powodując straty w do 100 miliardów USD w latach 1985-1990. Gorbaczow uznał kampanię za błąd i zakończył ją w październiku 1988r.
W drugim roku swego kierownictwa Gorbaczow zaczął mówić o głasnosti, czyli „otwartości”. Według Dodera i Bransona (Gorbachev: Heretic in the Kremlin, London 1990, s. 142-143) oznaczało to „większą otwartość i szczerość w sprawach rządowych oraz wzajemne oddziaływanie różnych, a czasem sprzecznych poglądów w debatach politycznych, w prasie i w kulturze sowieckiej”. Gorbaczow zachęcał reformatorów do zajmowania prominentnych pozycji w mediach, powołał Siergieja Załygina jako szefa magazynu „Nowy Mir” i Jegora Jakowlewa jako redaktora naczelnego „Moskiewskich Wiadomości”. Mianował historyka Jurija Afanasjewa dziekanem Wydziału Państwowego Archiwum Historycznego, skąd Afansiew mógł naciskać na otwarcie tajnych archiwów i ponowne zredagowanie sowieckiej historii. Wybitni dysydenci, tacy jak Andriej Sacharow, zostali zwolnieni z więzienia. Gorbaczow postrzegał głasnosti jako niezbędny środek do zapewnienia pierestrojki poprzez zaalarmowanie ludności sowieckiej o naturze problemów kraju w nadziei, że poprą oni jego wysiłki na rzecz ich rozwiązania. Gorbaczow stał się szczególnie popularny wśród inteligencji sowieckiej, która stała się jego kluczowym zwolennikiem. Głasnosti zwiększył jego popularność w kraju, ale zaniepokoił wielu konserwatystów partii komunistycznej. Dla wielu obywateli Związku Radzieckiego ten nowo odkryty poziom wolności słowa i prasy oraz towarzyszące mu rewelacje dotyczące przeszłości kraju były niewygodne.
Niektórzy w partii uważali, że Gorbaczow nie posunął się wystarczająco daleko w swoich reformach; wybitnym liberalnym krytykiem był Jelcyn. Od 1985 roku szybko awansował, osiągając funkcję sekretarza partii w Moskwie. Na początku 1986 roku Jelcyn zaczął ostro krytykować Gorbaczowa na spotkaniach Biura Politycznego. Na XXVII Zjeździe Partii w lutym Jelcyn wezwał do reform bardziej dalekosiężnych niż inicjował Gorbaczow i krytykował kierownictwo partii. Choć nie wymieniał Gorbaczowa z nazwiska, twierdził, że tworzy się nowy kult jednostki. Po tym wystąpieniu Gorbaczow otworzył dyskusję, w czasie której uczestnicy zjazdu otwarcie krytykowali Jelcyna. Po wystąpieniach innych, do krytyki dołączył również sam Gorbaczow, twierdząc, że Jelcyn troszczy się tylko o siebie i jest „politycznym analfabetą”. Jelcyn następnie zrezygnował zarówno z funkcji sekretarza partii moskiewskiej, jak i członka Biura Politycznego. Jak zauważa W. Taubman (Gorbachev: His Life and Times, New York City 2017, s. 330) – Od tego momentu napięcia między politykami przekształciły się we wzajemną nienawiść.
W kwietniu 1986 roku doszło do katastrofy w Czarnobylu. Bezpośrednio po tym urzędnicy przekazali Gorbaczowowi nieprawdziwe informacje, aby zbagatelizować incydent. Gdy skala katastrofy stała się oczywista, z obszaru wokół Czarnobyla ewakuowano 336 000 osób. Taubman (Gorbachev: His Life and Times, New York City 2017, s. 241) dostrzega, że „katastrofa była punktem zwrotnym dla Gorbaczowa i reżimu sowieckiego”. Kilka dni po katastrofie, Gorbaczow wystąpił w telewizji – przytoczył katastrofę jako dowód na to, co uważał za powszechne problemy w społeczeństwie sowieckim, takie jak tandetne wykonanie i bezwład w miejscu pracy. Gorbaczow opisał później ten incydent jako taki, który sprawił, że docenił skalę niekompetencji i tuszowania spraw w Związku Radzieckim. Od kwietnia do końca roku Gorbaczow coraz bardziej otwarcie krytykował system sowiecki, w tym produkcję żywności, biurokrację państwową, pobór wojskowy i dużą liczbę więźniów.
Pieriestrojka zainicjowana w 1986 roku w dużym skrócie obejmowała więc modernizację gospodarki, zwiększenie swobód obywatelskich, ograniczenie korupcji i ocieplenie stosunków z Zachodem.
W styczniu 1987 roku Gorbaczow wziął udział w plenum Komitetu Centralnego, gdzie mówił o pierestrojce i demokratyzacji, krytykując powszechną korupcję. Rozważał umieszczenie w swoim przemówieniu propozycji dopuszczenia wyborów wielopartyjnych, ale ostatecznie nie zdecydował się na to. Po zakończeniu plenum skupił swoją uwagę na reformie gospodarczej, prowadząc dyskusje z urzędnikami państwowymi i ekonomistami. Wielu ekonomistów proponowało ograniczenie ministerialnej kontroli gospodarki i umożliwienie przedsiębiorstwom państwowym wyznaczania własnych celów, sceptyczni byli niektórzy przedstawiciele rządu. W czerwcu Gorbaczow zakończył swój projekt reformy gospodarczej – odzwierciedlał on kompromis: ministrowie zachowaliby możliwość wyznaczania celów w zakresie produktów, ale nie byłyby one wiążące. Jeszcze w tym miesiącu plenum przyjęło te zalecenia i Rada Najwyższa uchwaliła „ustawę o przedsiębiorstwach” wprowadzającą zmiany. Problemy ekonomiczne jednak pozostały – pod koniec lat 80. nadal występowały powszechne niedobory podstawowych dóbr, rosnąca inflacja i spadający standard życia. Wywołały one szereg strajków górników w 1989 roku.
Do 1987 r. etos głasnosti rozprzestrzenił się w społeczeństwie radzieckim: dziennikarze pisali coraz bardziej otwarcie, wiele problemów ekonomicznych było ujawnianych publicznie. Pojawiały się również badania i analizy, które krytycznie oceniały historię i funkcjonowanie Związku Radzieckiego. Gorbaczow popierał głasnosti, opisując ją jako „kluczową, niezastąpioną broń pierestrojki”. Niemniej jednak nalegał, aby ludzie korzystali z nowo przyznanej wolności w sposób odpowiedzialny, stwierdzając, że dziennikarze i pisarze powinni unikać „sensacji” i być „całkowicie obiektywni” w swoich relacjach. Prawie dwieście wcześniej zastrzeżonych filmów radzieckich zostało wydanych publicznie, a także szereg filmów zachodnich. W 1989 r. ujawniono ostatecznie sowiecką odpowiedzialność za zbrodnię katyńską w 1940 r.
We wrześniu 1987 roku rząd przestał zagłuszać sygnał British Broadcasting Corporation i Voice of America. Reformy obejmowały również większą tolerancję dla religii. Po raz pierwszy w radzieckiej telewizji wyemitowano nabożeństwo wielkanocne, a obchody tysiąclecia Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego zwróciły uwagę mediów. Pojawiły się niezależne organizacje, najbardziej popierające Gorbaczowa, choć największa, Pamyat, miała charakter ultranacjonalistyczny i antysemicki. Gorbaczow ogłosił również, że sowieccy Żydzi pragnący wyemigrować do Izraela będą mogli to zrobić, co wcześniej było zabronione.
Z okazji 70. rocznicy rewolucji październikowej 1917 r. – która wyniosła Lenina i partię komunistyczną do władzy – Gorbaczow wygłosił przemówienie zatytułowane „Październik i pierestrojka: rewolucja trwa”. Wygłoszony na uroczystej wspólnej sesji Komitetu Centralnego i Rady Najwyższej w Kremlowskim Pałacu Kongresowym, chwalił Lenina, ale krytykował Stalina za nadzorowanie masowych naruszeń praw człowieka. Partyjni konserwatyści byli wówczas zdania, że przemówienie poszło za daleko.
W marcu 1988 roku magazyn Sovetskaya Rossiya opublikował list otwarty nauczycielki Niny Andreyevej. Krytykowała ona elementy reform Gorbaczowa, atakując to, co uważała za oczernianie epoki stalinowskiej i argumentując, że winna jest klika reformatorów – którą sugerowała, że są głównie Żydami i mniejszościami etnicznymi. List powieliło ponad 900 sowieckich gazet, wokół niego gromadzili się antyreformatorzy, wielu zwolenników reform wpadło w panikę obawiając się gwałtownej reakcji. Po powrocie z Jugosławii Gorbaczow zwołał posiedzenie Biura Politycznego w celu omówienia listu, na którym skonfrontował się z konserwatystami. Ostatecznie Biuro Polityczne podjęło jednogłośną decyzję o wyrażeniu dezaprobaty dla listu Andriejewej i opublikowaniu odpowiedzi w „Prawdzie”. Jakowlew i Gorbaczow w odpowiedzi twierdzili, że ci, którzy „wszędzie szukają wrogów wewnętrznych”, „nie są patriotami” i przedstawiali „winę Stalina za masowe represje i bezprawie” jako „ogromną i niewybaczalną”.
Chociaż następny zjazd partii został zaplanowany dopiero w 1991 roku, Gorbaczow zwołał na jej miejsce w czerwcu 1988 roku 19 Konferencję Partyjną. Miał nadzieję, że pozwalając na udział szerszego grona osób niż na poprzednich konferencjach, zyska dodatkowe poparcie dla swoich reform. Z życzliwymi urzędnikami i naukowcami Gorbaczow opracował plany reform, które przeniosłyby władzę z Biura Politycznego w kierunku Sowietów (Rad). Podczas gdy Rady stały się w dużej mierze bezsilnymi organami, które stemplowały politykę Biura Politycznego, Gorbaczow chciał, aby stały się całorocznymi legislaturami. Zaproponował utworzenie nowej instytucji, Kongresu Deputowanych Ludowych, którego członkowie mieli być wybierani w dużej mierze wolnym głosowaniu. Kongres ten z kolei wybrałby Radę Najwyższą ZSRR, która zajęłaby się większością stanowienia prawa.
Propozycje te odzwierciedlały dążenie Gorbaczowa do większej demokratyzacji; jednak jego zdaniem istniała poważna przeszkoda w tym, że naród radziecki rozwinął w sobie „psychologię niewolników” po wiekach carskiej autokracji i marksistowsko-leninowskiego autorytaryzmu. Konferencja, która odbyła się w Kremlowskim Pałacu Kongresowym, zgromadziła 5000 delegatów i zawierała spory między konserwatystami a liberalistami. Obrady były transmitowane w telewizji i po raz pierwszy od 1920 roku głosowanie nie było jednogłośne. W miesiącach następujących po konferencji Gorbaczow skupił się na przeprojektowaniu i usprawnieniu aparatu partyjnego; Personel Komitetu Centralnego – który wówczas liczył około 3000 – został zmniejszony o połowę, podczas gdy różne departamenty Komitetu Centralnego zostały połączone, aby zmniejszyć ogólną liczbę z dwudziestu do dziewięciu.
W marcu i kwietniu 1989 roku odbyły się wybory do nowego Kongresu. Spośród 2 250 ustawodawców, którzy mieli zostać wybrani, stu – nazywanych przez prasę „Czerwoną Setką” – zostało bezpośrednio wybranych przez Partię Komunistyczną, a Gorbaczow zapewnił, że wielu z nich było reformatorami. Chociaż ponad 85% wybranych deputowanych było członkami partii, wielu z wybranych – w tym Sacharow i Jelcyn – było liberalistami. Gorbaczow był zadowolony z wyniku, określając go jako „ogromne zwycięstwo polityczne w niezwykle trudnych okolicznościach”. Nowy Kongres zwołano w maju 1989 roku. Gorbaczow został wówczas wybrany na jego przewodniczącego, de facto nową głowę państwa, stosunkiem głosów 2123 do 87. Obrady transmitowano na żywo, członkowie Kongresu wybrali nową Najwyższą Radę. Podczas Kongresu Sacharow przemawiał wielokrotnie, irytując Gorbaczowa swoimi wezwaniami do większej liberalizacji i wprowadzenia własności prywatnej. Po jego śmierci to Jelcyn stał się główną postacią liberalnej opozycji.
W maju 1985 r. w przemówieniu wygłoszonym w sowieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych – po raz pierwszy sowiecki przywódca zwrócił się bezpośrednio do dyplomatów swojego kraju – Gorbaczow mówił o „radykalnej restrukturyzacji” polityki zagranicznej. Głównym problemem, przed którym stanęli jego przywódcy, było zaangażowanie sowieckie w afgańską wojnę domową, która trwała wówczas od ponad pięciu lat. W trakcie wojny Armia Radziecka poniosła ciężkie straty i sprzeciw wobec zaangażowania sowieckiego był duży zarówno wśród społeczeństwa, jak i wojska. Zostając przywódcą, Gorbaczow uważał wycofanie się z wojny za kluczowy priorytet. W październiku 1985 spotkał się z afgańskim przywódcą komunistyczny, Babrakem Karmal, wzywając go do uznania braku szerokiego poparcia społecznego dla jego rządu i dążenia do porozumienia o podziale władzy z opozycją. W tym miesiącu Biuro Polityczne zatwierdziło decyzję Gorbaczowa o wycofaniu wojsk z Afganistanu, chociaż ostatnie oddziały opuściły je dopiero w lutym 1989 r.
Gorbaczow mocno wierzył w potrzebę radykalnej poprawy stosunków ze Stanami Zjednoczonymi; był zbulwersowany perspektywą wojny nuklearnej , zdawał sobie sprawę, że Związek Radziecki prawdopodobnie nie wygra wyścigu zbrojeń i uważał, że ciągłe koncentrowanie się na wysokich wydatkach wojskowych szkodzi jego pragnieniu reform wewnętrznych. Przerażony perspektywą wojny nuklearnej był również prezydent USA Ronald Reagan. Zarówno Gorbaczow, jak i Reagan dążyli do szczytu w celu omówienia „zimnej wojny”, ale każdy z nich spotkał się z pewnym sprzeciwem wobec takiego posunięcia w swoich rządach. Do szczytu doszło w Genewie w Szwajcarii w listopadzie 1985 roku. W ramach przygotowań do tego Gorbaczow starał się poprawić stosunki z sojusznikami USA z NATO, odwiedził m.in. Francję w 1985 roku i spotkał się z prezydentem François Mitterrandem. Szczyt zakończył się wspólnym zobowiązaniem do uniknięcia wojny nuklearnej i spotkania na dwóch kolejnych szczytach: w Waszyngtonie w 1986 r. i w Moskwie w 1987 r. Po konferencji Gorbaczow udał się do Pragi, aby poinformować innych przywódców Układu Warszawskiego o rozwoju sytuacji.
W styczniu 1986 roku Gorbaczow publicznie zaproponował trzyetapowy program zniesienia światowej broni jądrowej do końca XX wieku. Następnie osiągnięto porozumienie w sprawie spotkania z Reaganem w Reykjaviku na Islandii w październiku 1986 r. Obaj przywódcy zgodzili się ze wspólnym celem zniesienia broni jądrowej, ale Reagan odmówił zakończenia programu SDI i nie osiągnięto porozumienia.
Gorbaczow próbował poprawić stosunki z Wielką Brytanią, Francją i Niemcami Zachodnimi. Podobnie jak poprzedni przywódcy sowieccy, był zainteresowany odciągnięciem Europy Zachodniej od wpływów USA. Wzywając do większej ogólnoeuropejskiej współpracy, publicznie mówił o „Wspólnym Europejskim Domu” i o Europie „od Atlantyku po Ural”. W marcu 1987 Thatcher odwiedziła Gorbaczowa w Moskwie, pomimo różnic ideologicznych, lubili się nawzajem. W kwietniu 1989 roku Gorbaczow spotkał się z angielską królową Elżbietą II. W maju 1987 Gorbaczow ponownie odwiedził Francję, a w listopadzie 1988 Mitterrand odwiedził go w Moskwie. Kanclerz RFN Helmut Kohl początkowo obraził Gorbaczowa, porównując go do nazistowskiego propagandysty Josepha Goebbelsa, później jednak nieformalnie przeprosił go i w październiku 1988 odwiedził Moskwę. W czerwcu 1989 Gorbaczow odwiedził Kohla w Niemczech Zachodnich. W listopadzie 1989 Gorbaczow odwiedził Włochy, spotykając się także z papieżem Janem Pawłem II .
Gorbaczow nadal utrzymywał dobre stosunki z Chinami, chciał uzdrowienia relacji sowiecko-chińskich. W maju 1989 odwiedził Pekin i tam spotkał się z jego przywódcą Deng Xiaopingiem ; Deng podzielał wiarę Gorbaczowa w reformy gospodarcze, ale odrzucał wezwania do demokratyzacji.
Po niepowodzeniach wcześniejszych rozmów z USA, w lutym 1987 r. Gorbaczow zorganizował w Moskwie konferencję zatytułowaną „O świat bez broni jądrowej, o przetrwanie ludzkości”, w której uczestniczyły różne międzynarodowe sławy i politycy. Publicznie nakłaniając do rozbrojenia nuklearnego, Gorbaczow starał się dać Związkowi Radzieckiemu moralną wyższość i osłabić samoocenę moralnej wyższości przez Zachód. W grudniu 1987 roku Gorbaczow odwiedził Waszyngton gdzie wraz z Reaganem podpisali traktat o siłach nuklearnych średniego zasięgu. Drugi szczyt amerykańsko-sowiecki odbył się w Moskwie w maju-czerwcu 1988 r., co według Gorbaczowa miało być w dużej mierze symboliczne. Ponownie, on i Reagan krytykowali nawzajem swoje kraje – Reagan podnosząc sowieckie ograniczenia wolności religijnej; Gorbaczow podkreślał biedę i dyskryminację rasową w USA. Jak jednak twierdził Gorbaczow – oboje mieli mówić w „przyjaznych stosunkach”. Osiągnęli porozumienie w sprawie wzajemnego powiadamiania się przed przeprowadzeniem testów rakiet balistycznych i zawarli porozumienia dotyczące transportu, rybołówstwa i radionawigacji. Na szczycie Reagan powiedział dziennikarzom, że nie uważa już Związku Radzieckiego za „imperium zła”, wraz z Gorbaczowej nazwali siebie przyjaciółmi. Trzeci szczyt odbył się w grudniu w Nowym Jorku. Przybywając tam, Gorbaczow wygłosił przemówienie na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ , w którym zapowiedział jednostronną redukcję sowieckich sił zbrojnych o 500 000; ogłosił również, że 50 000 żołnierzy zostanie wycofanych z Europy Środkowo-Wschodniej. Następnie spotkał się z Reaganem i prezydentem-elektem Georgem HW Bushem. W grudniu 1989 r. Gorbaczow i Bush spotkali się na szczycie na Malcie .
Po przejęciu władzy Gorbaczow dostrzegł pewne niepokoje wśród różnych grup narodowościowych w Związku Radzieckim. W grudniu 1986 roku w kilku kazachstańskich miastach wybuchły zamieszki po tym, jak Rosjanin został mianowany szefem regionu. W 1987 roku Tatarzy krymscy protestowali w Moskwie, domagając się przesiedlenia na Krym, z którego zostali deportowani na rozkaz Stalina w 1944 roku. Gorbaczow powołał komisję na czele z Gromyko, której zadaniem było zbadanie tych sytuacji. Przedstawiony przez Gromykę raport sugerował odmówienie pomocy w przesiedleniu Tatarów na Krym. W lutym administracja Górskiego Karabachskiego Obwodu Autonomicznego oficjalnie wystąpiła z wnioskiem o przeniesienie go z Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej do Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej; większość ludności regionu była etnicznie ormiańska i chciała zjednoczenia z innymi obszarami ormiańskimi. Ostatecznie Gorbaczow obiecał większą autonomię Górskiego Karabachu, ale odmówił transferu, obawiając się, że wywoła to podobne napięcia etniczne i żądania w całym Związku Radzieckim.
W tym samym miesiącu w azerbejdżańskim mieście Sumgait azerbejdżańskie gangi zaczęły zabijać członków mniejszości ormiańskiej. Lokalne oddziały próbowały stłumić zamieszki, ale zostały zaatakowane przez tłum. Biuro Polityczne nakazywało wysłać dodatkowe oddziały do miasta. Gorbaczow jednak wezwał do powściągliwości. Uważał, że sytuację można rozwiązać poprzez rozwiązanie polityczne, wzywając do rozmów między armeńską i azerbejdżańską partią komunistyczną. W styczniu 1990 r. w Baku wybuchła dalsza przemoc antyormiańska, po czym Armia Radziecka zabiła około 150 Azerów. Problemy pojawiły się także w Gruzińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej; w kwietniu 1989 r. wojska radzieckie stłumiły gruzińskie demonstracje niepodległościowe w Tbilisi, w wyniku czego zginęło wiele osób. Nastroje niepodległościowe narastały także w krajach bałtyckich; Rady Najwyższej Estońskiej, Litewskiej i Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej ogłosiły swoją ekonomiczną „autonomię” od radzieckiego rządu centralnego i wprowadziły środki ograniczające rosyjską interwencję. W sierpniu 1989 r. protestujący utworzyli Drogę Bałtycką – około 2 miliony osób utworzyło żywy łańcuch o długości ponad 600 km, który łączył wszystkie kraje trzy Bałtyckie (Litwę, Łotwę i Estonię), co symbolizować miało ich pragnienie odzyskania niepodległości. W tym samym miesiącu Rada Najwyższa Litwy uznała sowiecką aneksję ich kraju w 1940 r. za nielegalną. W styczniu 1990 roku Gorbaczow odwiedził republikę, aby zachęcać ją do pozostania częścią Związku Radzieckiego.
Gorbaczow odrzucił doktrynę Breżniewa, ideę, że Związek Radziecki ma prawo interweniować militarnie w innych krajach marksistowsko-leninowskich, jeśli ich rządy są zagrożone. W grudniu 1987 r. ogłosił wycofanie 500 tys. żołnierzy radzieckich z Europy Środkowo-Wschodniej. Realizując reformy wewnętrzne, nie popierał publicznie reformatorów w innych częściach bloku wschodniego. Jak później tłumaczył – nie chciał ingerować w sprawy wewnętrzne krajów, obawiał się również, że forsowanie reform w Europie Środkowo-Wschodniej zbyt bardzo rozzłości konserwatystów w ZSRR.
W sierpniu 1989 roku Piknik Paneuropejski, który Otto von Habsburg zaplanował jako test Gorbaczowa, spowodował duży masowy exodus uchodźców z Niemiec Wschodnich. Związek Radzecki nie interweniował, poinformowana o tym fakcie ludność Europy Wschodniej zdała sobie wówczas sprawę, że właśnie kruszy się żelazna kurtyna.
Rozpad ZSRR
„Jesień Ludów” – proces przemian ustrojowych w bloku wschodnim doprowadził do upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. Kulminacyjnym jej momentem była jesień 1989 roku, a bezpośrednią przyczyną były negatywna ocena dotychczasowych rządów przez obywateli i osłabienie pozycji politycznej ZSRR. Za początek rewolucji 1989 roku uznaje się Obrady Okrągłego Stołu w Polsce (6.02-5.04 1989r.). w wyniku Jesieni Ludów sześć państw porzuciło system komunistyczny: Polska Rzeczpospolita Ludowa, Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, Niemiecka Republika Demokratyczna, Ludowa Republika Bułgarii, Socjalistyczna Republika Rumunii, Węgierska Republika Ludowa. W większości krajów, takich jak Polska i Węgry przemiany nastąpiły pokojowo, w Rumunii jednak rewolucja stała się gwałtowna. Gorbaczow był zbyt zajęty problemami wewnętrznymi, by zwracać na nie większą uwagę. Uważał, że demokratyczne wybory nie doprowadzą krajów Europy Wschodniej do porzucenia ich zaangażowania w socjalizm. W 1989 r. odwiedził Niemcy Wschodnie z okazji czterdziestej rocznicy ich powstania. Miało to miejsce krótko po tym, jak w listopadzie rząd NRD zezwolił swoim obywatelom na przekroczenie muru berlińskiego, co pochwalił Gorbaczow. W ciągu następnych lat znaczna część muru została rozebrana. Ani Gorbaczow, ani Thatcher, ani Mitterrand nie chcieli szybkiego zjednoczenia Niemiec, świadomi, że prawdopodobnie staną się one dominującą potęgą europejską. Gorbaczow chciał stopniowego procesu integracji Niemiec, ale Kohl zaczął wzywać do szybkiego zjednoczenia. Wraz ze zjednoczeniem Niemiec w 1990 roku wielu obserwatorów polityki ogłosiło koniec zimnej wojny.
Prezydencja Związku Radzieckiego (1990–1991)
W lutym 1990 r. zarówno liberałowie, jak i marksistowsko-leninowscy konserwatyści zintensyfikowali ataki na Gorbaczowa. W Moskwie odbył się marsz liberalizatorów krytykujący rządy partii komunistycznej. Jednocześnie na posiedzeniu Komitetu Centralnego konserwatysta Władimir Browikow oskarżył Gorbaczowa o doprowadzenie kraju do „anarchii” i „ruiny” oraz o dążenie do aprobaty Zachodu kosztem Związku Radzieckiego i sprawy marksistowsko-leninowskiej. Gorbaczow zdawał sobie sprawę, że Komitet Centralny może go jeszcze usunąć z funkcji sekretarza generalnego, dlatego postanowił przeformułować rolę szefa rządu na prezydenturę, z której nie można go usunąć. Zdecydował, że wybory prezydenckie powinny odbyć się przez Kongres Deputowanych Ludowych. Wybrał tę opcję zamiast publicznego głosowania, ponieważ uważał, że to ostatnie eskaluje napięcia, obawiał się również, że może ich nie wygrać. Sondaż z wiosny 1990 r. nadal wskazywał go na najpopularniejszego polityka w kraju.
W marcu na Kongresie Deputowanych Ludowych odbyły się pierwsze (i jedyne) radzieckie wybory prezydenckie, w których Gorbaczow był jedynym kandydatem. Uzyskał 1 329 głosów za i 495 przeciw; 313 głosów było nieważnych lub nieobecnych. W związku z tym został pierwszym prezydentem wykonawczym Związku Radzieckiego. Nowa 18-osobowa Rada Prezydencka de facto zastąpiła Biuro Polityczne. Na tym samym posiedzeniu Kongresu przedstawił pomysł uchylenia art. 6 konstytucji radzieckiej, który ratyfikował Partię Komunistyczną jako „partię rządzącą” Związku Radzieckiego. Kongres uchwalił reformę, podważając de iure charakter państwa jednopartyjnego.
W wyborach do Rady Najwyższej Rosji w 1990 roku Partia Komunistyczna stanęła w obliczu wyzwań ze strony sojuszu liberalizatorów znanego jako „Demokratyczna Rosja”; ten ostatni radził sobie szczególnie dobrze w ośrodkach miejskich. Jelcyn został wybrany na przewodniczącego parlamentu, z czego Gorbaczow był niezadowolony. W tym samym roku badania opinii publicznej pokazały, że Jelcyn wyprzedził Gorbaczowa jako najpopularniejszy polityk w Związku Radzieckim. Gorbaczow z trudem rozumiał rosnącą popularność Jelcyna, tymczasem Rosyjska Rada Najwyższa była już poza kontrolą Gorbaczowa. W czerwcu 1990r. Rada oświadczyła, że w Republice Rosyjskiej jej prawa mają pierwszeństwo przed ustawami radzieckiego rządu centralnego. W obliczu wzrostu nastrojów nacjonalistycznych w Rosji Gorbaczow niechętnie zezwolił na utworzenie Komunistycznej Partii Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej jako oddziału większej Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Gorbaczow wziął udział w pierwszym kongresie w czerwcu, ale wkrótce okazało się, że jest zdominowany przez konserwatystów, któzy sprzeciwiali się jego proreformatorskiemu stanowisku.
W styczniu 1990 roku Gorbaczow prywatnie zgodził się zezwolić na zjednoczenie Niemiec Wschodnich z Niemcami Zachodnimi, ale odrzucił pomysł, że zjednoczone Niemcy mogłyby zachować członkostwo Niemiec Zachodnich w NATO. W maju 1990 r. odwiedził USA, gdzie spędził czas na rozmowach z prezydentem Bushem. Zgodził się wówczas na to, że niepodległe Niemcy będą miały prawo samodzielnego wyboru swoich międzynarodowych sojuszy. Ostatecznie zgodził się na zjednoczenie pod warunkiem, że wojska NATO nie zostaną wysłane na terytorium Niemiec Wschodnich. W lipcu Kohl odwiedził Moskwę, a Gorbaczow poinformował go, że Sowieci nie będą sprzeciwiać się zjednoczonemu włączeniu Niemiec do NATO. W kraju krytycy Gorbaczowa oskarżali go o zdradę interesu narodowego, byli wściekli, że Gorbaczow pozwolił blokowi wschodniemu odejść od bezpośrednich wpływów sowieckich.
W sierpniu 1990 r. iracki rząd Saddama Husajna zaatakował Kuwejt; Gorbaczow poparł potępienie go przez prezydenta Busha. Wywołało to krytykę ze strony wielu członków sowieckiego aparatu państwowego, którzy widzieli Husajna jako kluczowego sojusznika w Zatoce Perskiej i obawiali się o bezpieczeństwo 9000 obywateli radzieckich w Iraku. Gorbaczow twierdził jednak stanowczo, że Irakijczycy byli wyraźnymi agresorami w tej sytuacji. W listopadzie Sowieci zatwierdzili rezolucję ONZ zezwalającą na użycie siły w wypędzaniu armii irackiej z Kuwejtu. Gorbaczow nazwał to później „przełomem” w polityce światowej – „po raz pierwszy supermocarstwa działały razem w kryzysie regionalnym”. Kiedy jednak USA ogłosiły plany inwazji lądowej, Gorbaczow sprzeciwił się temu, wzywając zamiast tego do pokojowego rozwiązania. W październiku 1990 roku Gorbaczow otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla; był pochlebny, ale przyznał „mieszane uczucia” co do tego wyróżnienia. Sondaże wskazywały, że 90% obywateli radzieckich nie pochwala nagrody, która była powszechnie postrzegana jako zachodnie i antysowieckie wyróżnienie.
Przy rosnącym deficycie budżetowym z ZSRR i braku krajowych rynków pieniężnych, które mogłyby zapewnić państwu pożyczki, Gorbaczow szukał gdzie indziej. Przez cały 1991 rok Gorbaczow domagał się znacznych pożyczek od krajów zachodnich i Japonii, mając nadzieję na utrzymanie gospodarki radzieckiej na powierzchni i zapewnienie sukcesu pierestrojki. Mimo wykluczenia Związku Radzieckiego z G7, Gorbaczow otrzymał zaproszenie na szczyt w Londynie w lipcu 1991 roku. Tam nadal wzywał do pomocy finansowej; Mitterrand i Kohl poparli go, rónież Thatcher – już nie sprawując urzędu – wezwała zachodnich przywódców do zgody. Większość członków G7 była niechętna, zamiast tego oferując pomoc techniczną i proponując, aby Sowieci otrzymali status „specjalnego współpracownika” – a nie pełne członkostwo – Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Gorbaczow był sfrustrowany, że USA wydadzą 100 miliardów dolarów na wojnę w Zatoce Perskiej, ale nie zaoferują jego krajowi pożyczek. Gorbaczow był sfrustrowany, że USA wydadzą 100 miliardów dolarów na wojnę w Zatoce Perskiej, ale nie zaoferują jego krajowi pożyczek. Gorbaczow był sfrustrowany, że USA wydadzą 100 miliardów dolarów na wojnę w Zatoce Perskiej, ale nie zaoferują jego krajowi pożyczek. Inne kraje były bardziej otwarte; Niemcy Zachodnie dały Sowietom 60 miliardów niemieckich marek do połowy 1991 roku. Bush odwiedził Moskwę pod koniec lipca, kiedy to wraz z Gorbaczowem zakończył dziesięcioletnie negocjacje, podpisując traktat START I, dwustronne porozumienie o redukcji i ograniczeniu strategicznej broni ofensywnej.
Na 28 Kongresie Partii Komunistycznej w lipcu 1990 r. konserwatyści krytykowali reformistów, pomimo to Gorbaczow został ponownie wybrany na przywódcę partii z poparciem trzech czwartych delegatów. Jego propozycja na zastępcę sekretarza generalnego – Władimira Iwaszko, został również zaakceptowana. Szukając kompromisu z liberalizatorami, Gorbaczow zebrał zespół zarówno własny, jak i doradców Jelcyna, aby opracować pakiet reform gospodarczych, ich rezultatem był program „500 dni”.
Wymagało to dalszej decentralizacji i pewnej prywatyzacji. Chociaż Gorbaczow opisał plan jako „nowoczesny socjalizm”, a nie powrót do kapitalizmu, miał co do niego wiele wątpliwości. We wrześniu Jelcyn przedstawił plan rosyjskiej Radzie Najwyższej uzyskując jej poparcie. Wielu członków Partii Komunistycznej i aparatu państwowego ostrzegało przed tym, argumentując, że stworzy to chaos na rynku, szalejącą inflację i bezprecedensowy poziom bezrobocia. Plan 500 dni został porzucony. W październikowym przemówieniu Jelcyn ostro skrytykował Gorbaczowa, twierdząc, że Rosja nie zaakceptuje już stanowiska podporządkowanego rządowi sowieckiemu.
W połowie listopada 1990 roku większość prasy wzywała Gorbaczowa do rezygnacji i przewidywała wojnę domową. Konserwatyści namawiali Gorbaczowa do rozwiązania rady prezydenckiej i aresztowania głośnych w mediach liberałów. W listopadzie zwrócił się do Rady Najwyższej, gdzie ogłosił ośmiopunktowy program, który obejmował reformy rządowe, w tym zniesienie rady prezydenckiej. W tym momencie Gorbaczow został odizolowany od wielu swoich byłych bliskich sojuszników i współpracowników. Spadło również jego poparcie wśród inteligencji. Jak zauważa Taubman – poparcie dla Gorbaczowa spadło gwałtownie pod koniec 1990 roku.
W obliczu narastającego sprzeciwu w krajach bałtyckich, zwłaszcza na Litwie, w styczniu 1991 roku Gorbaczow zażądał od Litewskiej Rady Najwyższej unieważnienia proniepodległościowych reform. Wojska radzieckie zajęły kilka wileńskich budynków i zaatakowały protestujących, z których 15 zginęło. Gorbaczow był powszechnie obwiniany przez liberalizatorów, a Jelcyn wzywał do jego rezygnacji. Gorbaczow zaprzeczył sankcjonowaniu operacji wojskowej, inaczej twierdzili niektórzy wojskowi, prawda w tej sprawie nigdy nie została jasno ustalona. Obawiając się kolejnych niepokojów społecznych, w tym miesiącu Gorbaczow zakazał demonstracji i nakazał żołnierzom patrolowanie radzieckich miast u boku policji. To jeszcze bardziej zraziło liberalizatorów, ale nie wystarczyło, aby pozyskać konserwatystów. Chcąc nie dopuścić do rozpadu ZSRR, w kwietniu Gorbaczow i przywódcy dziewięciu republik radzieckich wspólnie zobowiązali się do przygotowania traktatu odnawiającego federację na mocy nowej konstytucji; ale sześć republik – Estonia, Łotwa, Litwa, Mołdawia, Gruzja i Armenia – nie poparło tego. Referendum w tej sprawie przyniosło 76,4% za kontynuacją federacji, ale sześć zbuntowanych republik nie wzięło w nim udziału. Odbyły się negocjacje w celu ustalenia, jaką formę przyjmie nowa konstytucja, ponownie łącząc Gorbaczowa i Jelcyna w dyskusji; formalne podpisanie planowano na sierpień.
W sierpniu Gorbaczow i jego rodzina spędzili wakacje w daczy (domku letniskowym) „Zarya” („Świt”) na Foros na Krymie. Dwa tygodnie po jego urlopie grupa wysokich rangą działaczy Partii Komunistycznej – „Gang Ośmiu” – nazywających siebie Państwowym Komitetem ds. Stanu Wyjątkowego rozpoczęła zamach stanu w celu przejęcia kontroli nad Związkiem Radzieckim. Linie telefoniczne do jego daczy zostały odcięte i przybyła grupa, w tym Boldin, Shenin, Baklanov i generał Varennikov, informując go o przejęciu władzy. Przywódcy puczu zażądali od Gorbaczowa formalnego ogłoszenia stanu wyjątkowego w kraju, ale ten odmówił. Gorbaczow i jego rodzina przebywali w areszcie domowym w daczy. Spiskowcy zamachu stanu publicznie ogłosili, że Gorbaczow jest chory i tym samym wiceprezydent Janajew przejmie władzę nad krajem.
Jelcyn wszedł do moskiewskiego Białego Domu. Dziesiątki tysięcy protestujących zgromadziło się przed nim, aby zapobiec szturmowi wojsk na budynek by go aresztować. Gorbaczow obawiał się, że spiskowcy zamachu stanu nakażą mu się zabić, więc jego strażnicy zabarykadowali jego daczę. Tymczasem przywódcy zamachu stanu zdali sobie jednak sprawę, że brakuje im wystarczającego poparcia i zakończyli swoje wysiłki. 21 sierpnia Władimir Kriuczkow, Dmitrij Jazow, Oleg Baklanow, Anatolij Łukjanow i Władimir Iwaszko przybyli do daczy Gorbaczowa, aby poinformować go, że rezygnują. Tego wieczoru Gorbaczow wrócił do Moskwy, gdzie podziękował Jelcynowi i protestującym za pomoc w podważeniu zamachu stanu. Na kolejnej konferencji prasowej zobowiązał się do zreformowania Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Dwa dni później zrezygnował z funkcji sekretarza generalnego i wezwał Komitet Centralny do rozwiązania. Kilku członków zamachu stanu popełniło samobójstwo; inni zostali zwolnieni z aresztu. Gorbaczow wziął udział w sesji rosyjskiej Rady Najwyższej 23 sierpnia, gdzie Jelcyn agresywnie skrytykował go za awansowanie wielu członków zamachu stanu. Jelcyn ogłosił wówczas zawieszenie działalności Rosyjskiej Partii Komunistycznej.
29 sierpnia 1991 r. Rada Najwyższa zawiesiła na czas nieokreślony wszelką działalność partii komunistycznej, skutecznie kończąc rządy komunistyczne w Związku Radzieckim (6 listopada Jelcyn wydał dekret zakazujący wszelkiej działalności partii komunistycznej w Rosji). Od tego czasu Związek Radziecki rozpadał się z dramatyczną prędkością. Pod koniec września Gorbaczow utracił możliwość wpływania na wydarzenia poza Moskwą.
30 października Gorbaczow wziął udział w konferencji w Madrycie, próbując ożywić izraelsko-palestyński proces pokojowy. Wydarzenie było współfinansowane przez USA i Związek Radziecki, co jest jednym z pierwszych przykładów takiej współpracy między oboma krajami. Tam ponownie spotkał się z Bushem. W drodze powrotnej udał się do Francji, gdzie zatrzymał się u Mitterranda w jego domu w pobliżu Bajonny.
Po zamachu stanu Jelcyn zawiesił wszystkie działania Partii Komunistycznej na rosyjskiej ziemi, zamykając biura Komitetu Centralnego na placu Staraya wraz z podniesieniem imperialnej rosyjskiej trójkolorowej flagi obok flagi radzieckiej na Placu Czerwonym. W ostatnich tygodniach 1991 roku Jelcyn zaczął przejmować resztki władzy radzieckiej, w tym sam Kreml.
Aby utrzymać jedność w kraju, Gorbaczow kontynuował realizację planów nowego traktatu związkowego, ale znalazł coraz większy sprzeciw wobec idei kontynuacji państwa federalnego, ponieważ przywódcy różnych republik radzieckich ugięli się pod rosnącą presją nacjonalistyczną. Jelcyn oświadczył, że zawetuje każdą ideę zjednoczonego państwa, zamiast tego faworyzując konfederację z niewielką władzą centralną. Jedynie przywódcy Kazachstanu i Kirgizji poparli postawę Gorbaczowa. Fatalnym ciosem było referendum na Ukrainie z 1 grudnia z 90% frekwencją za secesją od Unii; Gorbaczow spodziewał się, że Ukraińcy odrzucą niepodległość.
Bez wiedzy Gorbaczowa Jelcyn spotkał się 8 grudnia w Puszczy Białowieskiej koło Brześcia na Białorusi z prezydentem Ukrainy Leonidem Krawczukiem i prezydentem Białorusi Stanisławem Szuszkiewiczem i podpisał Porozumienia Białowieskie, które ogłosiły, że Związek Radziecki przestał istnieć. Utworzono za to Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP). Gorbaczow dowiedział się o tym rozwoju dopiero wtedy, gdy zadzwonił do niego Szuszkiewicz. Rozpaczliwie szukał okazji do zachowania Związku Radzieckiego, na próżno mając nadzieję, że media i inteligencja zgromadzą się przeciwko idei jego rozpadu. Ukraińskie, białoruskie i rosyjskie Rady Najwyższe ratyfikowały wówczas utworzenie WNP. Gorbaczow 9 grudnia wydał oświadczenie, w którym nazwał porozumienie WNP „nielegalnym i niebezpiecznym”. 20 grudnia przywódcy 11 z 12 pozostałych republik – wszystkich z wyjątkiem Gruzji – spotkali się w Ałma-Acie i podpisali Protokół Ałma-Ata, zgadzając się na rozwiązanie Związku Radzieckiego i formalne ustanowienie WNP. Tymczasowo przyjęli również rezygnację Gorbaczowa z funkcji prezydenta związku radzieckiego. Gorbaczow ujawnił, że poda się do dymisji, gdy tylko zobaczy, że WNP jest rzeczywistością.
Akceptując fakt dokonany rozpadu Związku Radzieckiego, Gorbaczow osiągnął porozumienie z Jelcynem, które wezwało Gorbaczowa do formalnego ogłoszenia rezygnacji z funkcji sowieckiego prezydenta i głównodowodzącego 25 grudnia, przed opuszczeniem Kremla do 29 grudnia. Jakowlew, Czerniajew i Szewardnadze dołączyli do Gorbaczowa, aby pomóc mu napisać mowę rezygnacyjną. Gorbaczow wygłosił następnie przemówienie na Kremlu przed kamerami telewizyjnymi, umożliwiając transmisję międzynarodową. Oznajmił w nim: „Niniejszym zaprzestaję działalności na stanowisku prezydenta Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich”. Wyraził żal z powodu rozpadu Związku Radzieckiego, ale przytoczył to, co uważał za osiągnięcia swojej administracji: wolność polityczną i religijną, koniec totalitaryzmu, wprowadzenie demokracji i gospodarki rynkowej oraz koniec wyścigu zbrojeń i zimnej wojny. Związek Radziecki oficjalnie przestał istnieć o północy 31 grudnia 1991 r.
Po zakończeniu prezydentury
Poza urzędem Gorbaczow miał więcej czasu do spędzenia z żoną i rodziną. On i Raisa początkowo mieszkali w zrujnowanej daczy na Rublevskoe Shosse, a także pozwolono im sprywatyzować ich mniejsze mieszkanie przy ulicy Kosygin. Gorbaczow skupił się na założeniu Skupił się na założeniu Międzynarodowej Fundacji Studiów Społeczno-Ekonomicznych i Politycznych, czyli „Fundacji Gorbaczowa” powstałej w marcu 1992r. Jej początkowym zadaniem było analizowanie i publikowanie materiałów na temat historii pierestrojki, a także obrona polityki przed tym, co nazywała „oszczerstwami i fałszerstwami”. Fundacja miała również za zadanie monitorowanie i krytykowanie życia w postsowieckiej Rosji, prezentując alternatywne formy rozwoju do tych, które realizował Jelcyn.
Aby sfinansować swoją fundację, Gorbaczow zaczął wykładać na arenie międzynarodowej, pobierając za to duże opłaty. Podczas wizyty w Japonii został dobrze przyjęty i otrzymał wiele tytułów honorowych. W 1992 roku odbył tournée po Stanach Zjednoczonych prywatnym odrzutowcem Forbesa, aby zebrać pieniądze dla swojej fundacji. Podczas podróży spotkał się z Reaganami z wizytą towarzyską. Stamtąd udał się do Hiszpanii, odwiedził również Izrael oraz Niemcy. Aby uzupełnić opłaty za wykłady i sprzedaż książek, Gorbaczow pojawił się w reklamach, takich jak reklama telewizyjna Pizza Hut. Z pomocą żony Gorbaczow pracował nad swoimi wspomnieniami, które zostały opublikowane w języku rosyjskim w 1995 r., a w języku angielskim w następnym roku.
Gorbaczow obiecał powstrzymać się od krytykowania Jelcyna, podczas gdy ten dążył do demokratycznych reform, ale wkrótce obaj mężczyźni ponownie publicznie krytykowali się nawzajem. Po tym, jak decyzja Jelcyna o zniesieniu pułapów cenowych wygenerowała ogromną inflację i pogrążyła wielu Rosjan w ubóstwie, Gorbaczow otwarcie go skrytykował, porównując reformę do stalinowskiej polityki przymusowej kolektywizacji. Po tym, jak partie projlcyńskie słabo wypadły w wyborach parlamentarnych w 1993 roku, Gorbaczow wezwał go do rezygnacji.
W przeciwieństwie do działalności politycznej męża, Raisa skupiła się na kampanii na rzecz organizacji charytatywnych dla dzieci. W 1997 roku założyła pododdział Fundacji Gorbaczowa znany jako Klub Raisy Maksimovny, aby skupić się na poprawie dobrobytu kobiet w Rosji. W 1999 roku Gorbaczow odbył swoją pierwszą wizytę w Australii, gdzie wygłosił przemówienie w parlamencie tego kraju. Krótko po tym, w lipcu, u Raisy zdiagnozowano białaczkę. Z pomocą kanclerza Niemiec Gerharda Schrödera została przeniesiona do ośrodka onkologicznego w Münster w Niemczech i tam przeszła chemioterapię. We wrześniu zapadła w śpiączkę i zmarła. Po śmierci Raisy córka Gorbaczowa Irina i jego dwie wnuczki przeniosły się do jego moskiewskiego domu, aby z nim zamieszkać.
Rosyjskie wybory prezydenckie zaplanowano na czerwiec 1996 roku i chociaż jego żona i większość przyjaciół namawiała go, by nie kandydował, Gorbaczow postanowił to zrobić. Nienawidził pomysłu, że wybory doprowadzą do drugiej tury między Jelcynem a Giennadijem Ziuganowem, kandydatem Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej, którego Jelcyn uważał za stalinowskiego konserwatystę. Nigdy nie spodziewał się, że wygra wprost, ale uważał, że wokół niego lub jednego z innych kandydatów o podobnych poglądach, takich jak Grigorij Jawlinski, Światosław Fiodorow czy Aleksander Lebed, może powstać blok centrowy. Po uzyskaniu niezbędnego miliona podpisów nominacji ogłosił swoją kandydaturę w marcu. Gorbaczow wielokrotnie spotykał się z wyborcami, podczas gdy niektórzy projlcynowscy lokalni urzędnicy próbowali utrudnić jego kampanię, zakazując lokalnym mediom relacjonowania jej lub odmawiając mu wstępu do lokali. W wyborach Gorbaczow zajął siódme miejsce z około 386 tys. głosów, czyli około 0,5% ogółu. Jelcyn i Ziuganow przeszli do drugiej tury, w której ten pierwszy zwyciężył.
W grudniu 1999 Jelcyn złożył rezygnację i został zastąpiony przez swojego zastępcę, Władimira Putina, który wygrał wybory prezydenckie w marcu 2000 roku. Gorbaczow wziął udział w ceremonii inauguracji Putina w maju, po raz pierwszy wszedł na Kreml od 1991 roku. Początkowo z zadowoleniem przyjął awans Putina, widząc w nim postać antyjelcynowską. Choć Gorbaczow wypowiadał się przeciwko niektórym działaniom rządu Putina, w niektórych wypowiedziach go także chwalił – w 2002 roku powiedział: „Byłem w tej samej skórze. To pozwala mi powiedzieć, że to, co zrobił [Putin], leży w interesie większości”. Uważał wówczas Putina za oddanego demokratę, który jednak musiał użyć „pewnej dawki autorytaryzmu”, aby ustabilizować gospodarkę i odbudować państwo po epoce Jelcyna. Na prośbę Putina Gorbaczow został współprzewodniczącym projektu „Dialog petersburski” między wysoko postawionymi Rosjanami i Niemcami.
W 2000 Gorbaczow pomógł utworzyć Rosyjską Zjednoczoną Partię Socjaldemokratyczną. W czerwcu 2002 roku wziął udział w spotkaniu z Putinem, który pochwalił przedsięwzięcie, sugerując, że partia centrolewicowa może być dobra dla Rosji i że pozostaje otwarty na współpracę z nią. W 2003 roku partia Gorbaczowa połączyła się z Partią Socjaldemokratyczną, tworząc Socjaldemokratyczną Partię Rosji, która jednak borykała się z dużymi podziałami wewnętrznymi i nie zdołała utrzymać poparcia wyborców. Gorbaczow zrezygnował z funkcji lidera partii w maju 2004 r. w wyniku sporu z przewodniczącym partii w sprawie kierunku kampanii wyborczej w 2003 r.. Partia została później zakazana w 2007 roku przez Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej z powodu nieutworzenia lokalnych biur liczących co najmniej 500 członków w większości rosyjskich regionów, co jest wymagane przez rosyjskie prawo, aby organizacja polityczna została umieszczona na liście.
Gorbaczow krytycznie odnosił się do wrogości USA wobec Putina, argumentując, że rząd USA „nie chce, aby Rosja ponownie wyrosła” jako globalna potęga i zamierza „kontynuować jako jedyne supermocarstwo rządzące światem”. Mówiąc szerzej, Gorbaczow był krytyczny wobec polityki USA po zimnej wojnie, argumentując, że Zachód próbował „zmienić [Rosję] w pewien rodzaj zaścianka”. Oświadczył, że od upadku Związku Radzieckiego, USA, zamiast współpracować z Rosją, spiskowały w celu zbudowania „nowego imperium kierowanego przez nich samych”. Krytycznie odniósł się do tego, jak USA rozszerzyły NATO aż do granic Rosji, pomimo ich początkowych zapewnień, że tego nie zrobią, cytując to jako dowód na to, że rządowi USA nie można ufać.
W 2008 roku Putin ustąpił i został zastąpiony przez swojego wybranego następcę, Dmitrija Miedwiediewa, który miał do Gorbaczowa inne podejście niż Putin. We wrześniu 2008 Gorbaczow i biznesowy oligarcha Aleksander Lebiediew ogłosili utworzenie Niezależnej Demokratycznej Partii Rosji. Po wybuchu wojny rosyjsko-gruzińskiej Gorbaczow wypowiadał się przeciwko poparciu USA dla gruzińskiego prezydenta Micheila Saakaszwilego i dążeniu do włączenia Kaukazu w sferę jego interesów narodowych. Pozostawał także krytyczny wobec rządu Rosji, krytykował m.in. wybory parlamentarne w 2011 roku jako sfałszowane na korzyść partii rządzącej Jedna Rosja i wezwał do ich ponownego przeprowadzenia. Po wybuchu protestów w Moskwie w związku z wyborami Gorbaczow pochwalił protestujących.
W 2009 roku Gorbaczow wydał Songs for Raisa, album z rosyjskimi romantycznymi balladami, śpiewanymi przez niego i przy akompaniamencie muzyka Andrieja Makarewicza, aby zebrać pieniądze na cele charytatywne poświęcone jego zmarłej żonie. W tym samym roku spotkał się również z prezydentem USA Barackiem Obamą w celu „zresetowania” napiętych stosunków amerykańsko-rosyjskich, wziął też udział w wydarzeniu w Berlinie upamiętniającym dwudziestą rocznicę upadku muru berlińskiego. W 2011 roku odbyła się dla niego gala osiemdziesiątych urodzin w londyńskim Royal Albert Hall z życzeniami od Shimona Peresa, Lecha Wałęsy, Michela Rocarda i Arnolda Schwarzeneggera. Wpływy z imprezy trafiły do Fundacji Raisy Gorbaczowa. W tym samym roku Miedwiediew przyznał mu Order św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołanego. Po tym, jak Putin ogłosił zamiar kandydowania na prezydenta w wyborach w 2012 roku , Gorbaczow był temu przeciwny. Skarżył się, że nowe posunięcia Putina „zakręciły śruby” w Rosji i że prezydent próbował „całkowicie podporządkować społeczeństwo”, dodając, że Jedna Rosja teraz „ucieleśnia najgorsze biurokratyczne cechy sowieckiego Partii komunistycznej”.
Od roku 2011 Gorbaczow był w coraz gorszym stanie zdrowia – w 2011 przeszedł operację kręgosłupa, a w 2014 operację jamy ustnej. W 2015 roku Gorbaczow zaprzestał swoich częstych podróży międzynarodowych. Nadal wypowiadał się w sprawach dotyczących Rosji i świata. W 2014 roku bronił referendum w sprawie statusu Krymu i aneksji Krymu przez Rosję, która rozpoczęła wojnę rosyjsko-ukraińską. W jego wyroku, podczas gdy Krym został przeniesiony z Rosji na Ukrainę w 1954 r., kiedy oba były częścią Związku Radzieckiego, naród krymski nie był wówczas pytany o zdanie, co zmieniło przeprowadzone referendum. Po nałożeniu sankcji na Rosję w wyniku aneksji Gorbaczow wystąpił przeciwko nim. Jego uwagi doprowadziły do tego, że Ukraina zakazała mu wjazdu do kraju przez pięć lat.
W listopadzie 2014 roku, kiedy odbywały się uroczystości upamiętniające 25 rocznicę obalenia muru berlińskiego, Gorbaczow ostrzegł, że trwająca wojna w Donbasie doprowadziła świat na skraj nowej zimnej wojny i oskarżył mocarstwa zachodnie, zwłaszcza USA, o przyjęcie postawy „triumfalizmu” wobec Rosji. W grudniu 2014 roku stwierdził, że obie strony w wojnie w Donbasie „naruszyły warunki zawieszenia broni; obie strony są winne używania niebezpiecznych rodzajów broni i łamania praw człowieka”, dodał też, że porozumienia mińskie „stanowią podstawę do rozwiązania” konfliktu. W 2016 roku powiedział, że „politycy, którzy uważają, że problemy i spory można rozwiązać przy użyciu siły militarnej – nawet w ostateczności – powinni zostać odrzuceni przez społeczeństwo, powinni oczyścić scenę polityczną”. W lipcu 2016 r. Gorbaczow skrytykował NATO za rozmieszczenie większej liczby wojsk w Europie Wschodniej w związku z eskalacją napięć między sojuszem a Rosją. W czerwcu 2018 r. z zadowoleniem przyjął szczyt Rosja–Stany Zjednoczone w Helsinkach między Putinem a prezydentem USA Donaldem Trumpem. W październiku skrytykował jednak groźbę Trumpa wycofania się z traktatu o siłach jądrowych średniego zasięgu z 1987 r., mówiąc, że ruch „nie jest dziełem wielkiego umysłu”. Dodał, że „wszystkie porozumienia mające na celu rozbrojenie nuklearne i ograniczenie broni jądrowej muszą być zachowane dla dobra życia na Ziemi”.
Po śmierci byłego prezydenta George’a HW Busha w 2018 r., partnera i przyjaciela swoich czasów, Gorbaczow stwierdził, że praca, którą obaj wykonali, doprowadziła bezpośrednio do zakończenia zimnej wojny i wyścigu zbrojeń nuklearnych oraz że „głęboko docenia uwagi, życzliwość i prostotę typową dla George’a, Barbary i ich licznej, przyjaznej rodziny”. Po ataku na Kapitol z 6 stycznia Gorbaczow oświadczył: „Szturm na stolicę był wyraźnie zaplanowany z góry i jest oczywiste przez kogo”. Nie wyjaśnił, do kogo się odnosi. Gorbaczow stwierdził również, że atak „podał w wątpliwość przyszły los Stanów Zjednoczonych jako narodu”. W wywiadzie dla rosyjskiej agencji informacyjnej TASS 20 stycznia 2021 r. Gorbaczow powiedział, że stosunki między Stanami Zjednoczonymi a Rosją budzą „wielkie zaniepokojenie” i wezwał prezydenta USA Joe Bidena do rozpoczęcia rozmów z Kremlem, aby wzajemne „intencje i działania stały się jaśniejsze” oraz „aby znormalizować relacje”. 24 grudnia 2021 r. Gorbaczow powiedział, że Stany Zjednoczone „wzrosły aroganckie i pewne siebie” po rozpadzie Związku Radzieckiego, co zaowocowało „nowym imperium. Stąd idea ekspansji NATO”. Poparł także zbliżające się rozmowy o bezpieczeństwie między Stanami Zjednoczonymi a Rosją, mówiąc: „Mam nadzieję, że ich wynik będzie pozytywny”.
Gorbaczow nie skomentował publicznie rosyjskiej inwazji na Ukrainę w 2022 roku . Niemniej jednak 26 lutego 2022 r. jego Fundacja Gorbaczowa stwierdziła, że „potwierdzamy potrzebę szybkiego zaprzestania działań wojennych i natychmiastowego rozpoczęcia negocjacji pokojowych. Nie ma nic cenniejszego na świecie niż ludzkie życie”. Gorbaczow jednak bardziej otwarcie wyrażał swoje frustracje związane z konfliktem na osobności, mając coraz bardziej negatywny stosunek do Putina. Pod koniec lipca 2022 r. bliski przyjaciel Gorbaczowa, dziennikarz Aleksiej Wenediktow powiedział, że Gorbaczow był bardzo zdenerwowany, gdy dowiedział się, że Putin rozpoczął inwazję na Ukrainę.
Stan zdrowia i śmierć
Przez kilka lat przed śmiercią Gorbaczow cierpiał na ciężką cukrzycę, przeszedł również kilka operacji oraz pobyt w szpitalu. W kwietniu 2011 Gorbaczow przeszedł złożoną operację kręgosłupa w Niemczech, w monachijskiej klinice Schön Klinik München Harlaching. W czerwcu 2013 Gorbaczow był hospitalizowany w Moskiewskim Centralnym Szpitalu Klinicznym – jak podaje Fundacja Gorbaczowa. 22 października 2013 r. wyszło na jaw, że Gorbaczow był hospitalizowany w niemieckiej klinice, ale wkrótce został wypisany i wrócił do Moskwy. Był również hospitalizowany w Centralnym Szpitalu Klinicznym 9 października 2014 r., ale został wypisany w ciągu kilku dni, a następnie wygłosił uwagi dotyczące 25. rocznicy upadku muru berlińskiego. W listopadzie 2016 roku w Centralnym Szpitalu Klinicznym w Moskwie Gorbaczowowi zainstalowano rozrusznik serca. W tym samym roku przeszedł także operację wymiany soczewek z powodu zaćmy. Długość jego wizyt w szpitalu wzrosła w 2019 roku, a Gorbaczow trafił do szpitala w grudniu z zapaleniem płuc. Na początku 2020 roku Gorbaczow znalazł się pod stałą opieką lekarzy. Stan Gorbaczowa pogorszył się jeszcze bardziej w lipcu 2022 roku, gdy rozwinęły się problemy z nerkami, co doprowadziło do przeniesienia go na hemodializę.
Gorbaczow zmarł w Centralnym Szpitalu Klinicznym w Moskwie 30 sierpnia 2022 roku, w wieku 91 lat. Zgodnie z życzeniem w testamencie Gorbaczow został pochowany na cmentarzu Nowodziewiczy w Moskwie obok swojej żony Raisy, zmarłej w 1999 roku. Gorbaczow był najdłużej żyjącym przywódcą Rosji w historii, przewyższając Aleksandra Kiereńskiego i nominalnego przywódcę ZSRR Wasilija Kuzniecowa, którzy dożyli 89 lat. Był ostatnim żyjącym przywódcą sowieckim po śmierci Gieorgija Malenkowa w 1988 roku i jedynym, który urodził się w okresie istnienia ZSRR. Krótko przed śmiercią Gorbaczow przeszedł cztery kolejne operacje, stracił 40 kilogramów wagi i nie mógł już chodzić. W wywiadach udzielonych na krótko przed śmiercią Gorbaczow skarżył się na problemy ze zdrowiem i apetytem. Tłumacz Gorbaczowa – Pavel Palazhchenko, donosi, że Gorbaczow przed śmiercią był psychicznie straumatyzowany konfliktem rosyjsko-ukraińskim.
Pogrzeb Gorbaczowa odbył się 3 września 2022 r. w godzinach od 10:00 do 12:00 w Sali Kolumnowej Domu Związków. Uroczystość zawierała element pogrzebu państwowego w postaci gwardii honorowej, nie odbył się jednal oficjalny pogrzeb państwowy. Nabożeństwo obejmowało obrzędy sprawowane przez rosyjskiego księdza prawosławnego. Prezydent Rosji Władimir Putin oficjalnie pożegnał Gorbaczowa 1 września 2022 r. podczas wizyty w Centralnym Szpitalu Klinicznym, gdzie złożył kwiaty przy swojej trumnie. Sekretarz prasowy Dmitrij Pieskow powiedział, że „napięty grafik prezydenta” nie pozwoli mu być obecnym na pogrzebie, ponieważ miał odwiedzić Kaliningrad.
Reakcje świata po śmierci Gorbaczowa
Po śmierci Gorbaczowa sfera życia publicznego stała się pełna komentarzy i wspomnień:
„Polityk i mąż stanu, który miał ogromny wpływ na bieg historii świata” - Władimir Putin
„Gorbaczow był bardzo zdenerwowany, że Putin zniszczył wszystkie jego reformy polityczne” - Aleksiej Wenediktow, bliski przyjaciel Gorbaczowa
„Gorbaczow był dla Rosji gorszy niż Hitler” - Witalij Miłonow, deputowany do Dumy Państwowej
„Gorbaczow był przywódcą, którego rządy przyniosły całkowity smutek, nieszczęście i problemy wszystkich narodów naszego kraju" - Giennadij Ziuganow, przywódca rosyjskiej partii komunistycznej
„Gorbaczow szczerze chciał zmienić system sowiecki i przekształcić ZSRR w wolne i pokojowe państwo" - Naina Jelcyn, wdowa po byłym prezydencie Borysie Jelcynie
„Gorbaczow był jedynym w swoim rodzaju mężem stanu, który zmienił bieg historii i potężnym światowym przywódcą, zaangażowanym multilateralistą i niestrudzonym orędownikiem pokoju” - António Guterres, Sekretarz generalny ONZ
„Historia zapamięta Michaiła Gorbaczowa jako giganta, który skierował swój wielki naród ku demokracji w kontekście zakończenia zimnej wojny" - James Baker, były sekretarz stanu USA
„Gorbaczow pomógł zakończyć zimną wojnę, przyjął reformy w Związku Radzieckim i zmniejszył zagrożenie bronią jądrową. Pozostawia po sobie ważną spuściznę”- Premier Kanady Justin Trudeau
„Gorbaczow był w kontaktach bardzo miłym człowiekiem […] historia zapamięta go jako lidera transformacji.” - Brian Mulroney, były premier Kanady.
„Człowiek pokoju, którego wybory otworzyły drogę wolności dla Rosjan” - Prezydent Francji Emmanuel Macron
„Człowiek o niezwykłej wizji.” - Prezydent USA Joe Biden
„Gorbaczow w sposób bezprecedensowy zwiększył zakres wolności zniewolonych narodów Związku Radzieckiego dając im nadzieję na godne życie” - Minister spraw zagranicznych Polski Zbigniew Rau
„Litwini nie będą gloryfikować Gorbaczowa. Nigdy nie zapomnimy prostego faktu, że jego armia mordowała cywilów, aby przedłużyć okupację naszego kraju przez jego reżim. będzie go pamiętał” - Minister spraw zagranicznych Litwy Gabrielius Landsbergis
Hołd Gorbaczowowi oddali również przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen, która złożyła mu hołd na Twitterze, podobnie jak premier Wielkiej Brytanii Boris Johnson, była sekretarz stanu USA Condoleezza Rice, była kanclerz Niemiec Angela Merkel, obecny kanclerz Niemiec Olaf Scholz i irlandzki Taoiseach Micheál Martin.
Postrzeganie Gorbaczowa
Opinie na temat Gorbaczowa są głęboko podzielone. Według sondażu przeprowadzonego w 2017 roku przez niezależny instytut Centrum Lewady , 46% obywateli Rosji ma negatywną opinię na temat Gorbaczowa, 30% jest obojętnych, a tylko 15% ma opinię pozytywną. Wielu, zwłaszcza w krajach zachodnich, postrzega go jako największego męża stanu drugiej połowy XX wieku. Prasa amerykańska odniosła się do obecności „Gorbymanii” w krajach zachodnich pod koniec lat 80. i na początku lat 90., reprezentowanej przez wielkie tłumy, które przybywały witać go z okazji jego wizyt. Time nazwał go „Człowiekiem Dekady”. ” w 1980. W samym Związku Radzieckim sondaże wskazywały, że Gorbaczow był najpopularniejszym politykiem od 1985 do końca 1989r. Taubman scharakteryzował Gorbaczowa jako „wizjonera, który zmienił swój kraj i świat – choć nie tak bardzo, jak chciał” (Gorbachev: His Life and Times, New York City 2017,.s. 688); uważa Gorbaczowa za „wyjątkowego… jako rosyjskiego przywódcę i światowego męża stanu”, podkreślając, że unikał „tradycyjnej, autorytarnej, antyzachodniej normy” obu poprzedników, takich jak Breżniew i następców, takich jak Putin. (s. 687) McCauley (Gorbachev. Profiles in Power, London-New York 1998, s. 278-279). uważał, że Gorbaczow pozwalając Związkowi Radzieckiemu na odejście od marksizmu-leninizmu dał narodowi sowieckiemu „coś cennego, prawo do samodzielnego myślenia i zarządzania własnym życiem”, z całą niepewnością i ryzykiem, które się z tym wiązało.
Podczas swoich rządów Gorbaczow spotykał się również z odmiennym odbiorem. W trakcie swojej kariery wzbudzał podziw niektórych kolegów inni go znienawidzili. W całym społeczeństwie rosyjskim niezadowolenie wzbudza niezdolność Gorbaczowa do odwrócenia upadku gospodarki sowieckiej. Liberałowie uważali, że brakowało mu radykalizmu, by naprawdę zerwać z marksizmem-leninizmem i ustanowić wolnorynkową, liberalną demokrację; odwrotnie – wielu jego krytyków z Partii Komunistycznej uważało, że jego reformy były lekkomyślne i zagrażały przetrwaniu sowieckiego socjalizmu. Niektórzy uważali, że powinien był pójść za przykładem Komunistycznej Partii Chin i ograniczyć się do reform gospodarczych, a nie rządowych. Według The New York Times „Niewielu przywódców w XX wieku, a właściwie w jakimkolwiek stuleciu, miało tak głęboki wpływ na swoje czasy. W niewiele ponad sześć burzliwych lat Gorbaczow podniósł żelazną kurtynę, zdecydowanie zmieniając politykę klimat świata”.
Bibliografia:
- Doder Dusko, Branson Louise, Gorbachev: Heretic in the Kremlin, London 1990.
- Galeotti Mark, Gorbachev and his Revolution, London 1997.
- Gooding John, Gorbachev and Democracy [w:] Soviet Studies. 42 (2), s. 195-231.
- McCauley Martin, Gorbachev. Profiles in Power, London-New York 1998.
- Medvedev Zhores, Gorbachev, Oxford 1986.
- Taubman William, Gorbachev: His Life and Times, New York City 2017.
dr Mariusz Gwardecki