Poszukiwanie prawdy to jedno podstawowych zadań historyka, ale też nauki. Współcześnie, dla przeciętnego człowieka jest to zadanie trudne. Gwałtowny rozwój Internetu od końca XX wieku oraz rozwój social media (mediów społecznościowych) przyczynił się także niestety do szybkiego rozpowszechniania tzw. fake newsów – nieprawdziwych informacji. Siedząc przed komputerem lub urządzeniem mobilnym ludzie czują się anonimowi, są przekonani, że mogą napisać wszystko bez żadnej odpowiedzialności. W tym artykule wyjaśniam czym jest fake news, dlaczego powstaje oraz jak rozpoznać prawdziwe informacje – jak poszukiwać prawy?
Fake news
Fake news to nieprawdziwa lub częściowo nieprawdziwa wiadomość, często ma charakter sensacyjny, publikowana jest w mediach z intencją wprowadzenia odbiorców w błąd w celu osiągnięcia określonych z góry korzyści finansowych, politycznych lub prestiżowych. Fake newsy należy odróżnić od satyry, parodii i humoru, niektóre osoby lub instytucje mogą mianem fake newsa określać wiadomości prawdziwe, które są dla nich negatywne lub nieprzychylne.
Fake newsy tworzy się z wielu powodów – politycznych, finansowych, ideologicznych, z chęci zabawy, zwrócenia na siebie uwagi czy uzyskania rozgłosu. Fake newsy rozpowszechniane są w mediach tradycyjnych, najczęściej występują w mediach społecznościowych. Często w celu przyciągnięcia uwagi odbiorców stosuje się w nich chwytliwe nagłówki – (ang. clickbait) – mają one za zadanie przyciągnąć uwagę poprzez nagłówek lub miniaturkę, które przesadnie wyolbrzymiają faktyczną treść lub znaczenie artykułu. Fałszywe wiadomości mogą być ważnym elementem dezinformacji w ramach tzw. wojny hybrydowej.
Samo pojęcie „fake news” jest neologizmem (nowym elementem języka), fałszywe wiadomości znane były już w czasach starożytnych – ich liczba i zasięg zwiększały się wraz z rozwojem środków masowej komunikacji. Zdarza się, że fake newsy publikowane są na specjalnie stworzonych stronach internetowych – (ang. fake news websites). Aby przyciągnąć uwagę czytelników autorzy publikowanych tam treści nadają im specjalne tytuły i miniaturki (wspomniane już clickbaity). aby zdobyć zaufanie często strony te podszywają się pod znane źródła informacji, adresy takich witryn również mogą być upodabniane do adresów URL znanych lub budzących zaufanie stron.
W XXI wieku zjawisko rozpowszechniania nieprawdziwych treści stało się zjawiskiem ogólnoświatowym za sprawą rozwoju mediów społecznościowych. Najwięcej fake newsów znaleźć można na Facebooku i Twitterze. Jest to dość poważne zagrożenie, gdyż z przeprowadzonych badań wynika że z mediów społecznościowych korzysta ok 60% społeczeństwa krajów rozwiniętych – np. USA i krajów UE. Fałszywe wiadomości wpływają na opinię publiczną, mogą mieć wpływ na wynik wyborów.
Internetowe trolle
Trollowanie (ang. trolling)to dość powszechnie występujące zjawisko w Internecie, charakterystyczne dla internetowych forów dyskusyjnych i mediów społecznościowych. Polega na na zamieszczaniu kontrowersyjnych, napastliwych – najczęściej nieprawdziwych treści w celu zwrócenia na siebie uwagi, sprowokowania, ośmieszenia, zdezinformowania lub obrażenia innych użytkowników. Osoby, które stosują trolling określa się mianem „troll”.
Skąd wzięła się nazwa? Określenie „trollowanie” pochodzi od angielskiego „trolling for fish” – jest to metoda łowienia ryb na haczyk – podobnie też troll „zarzuca haczyk” poruszając kontrowersyjny temat aby wywołać kłótnie lub osiągnąć inny zamierzony cel. „Troll” jako osoba uprawiająca „trolling” nawiązuje do legendarno-baśniowych stworów z mitologii nordyckich. Trollowanie określane jest jako zachowanie patologiczne i chuligańskie; wywodzi się jednak z popularnego działania podejmowanego w Usenecie (ogólnoświatowego systemu grup dyskusyjnych) wobec użytkowników nowych i niedoświadczonych, które miało na celu ich dezinformację i dyskredytację w oczach innych uczestników konkretnej grupy – wówczas tego typu zachowania były doceniane, a osobom, które dały się nabrać wysyłano akronim YHBT (you have been trolled). Z czasem jednak trolling przestał być akceptowany, a osoby nagminnie go stosujące zaczęto piętnować poprzez określanie ich mianem „trolla” zakłócającego merytoryczny przebieg dyskusji. Warto tez zwrócić uwagę, że „trolle” mogą dodawać treści w Internecie odpłatnie – na zlecenie podmiotów politycznych lub gospodarczych, które nazywane są zwyczajowo – farmami trolli (ang. troll farms).
Osoba, która stosuje trollowanie zwykle reaguje wrogo na próby uspokojenia dyskusji i agresywne reagowanie na jego zaczepki – merytoryczna dyskusja nie ma dla trolla żadnego znaczenia. Zwykle im więcej osób da wciągnąć się w sidła trolla tym większą sprawia mu to satysfakcję. Zniechęcenie innych użytkowników do prowadzenia dalszych dyskusji traktuje jak odniesienie zwycięstwa.
Poniższe zachowanie użytkowników w trakcie internetowych dyskusji powinno zaniepokoić, są to najczęstsze symptomy trollowania:
- bezgraniczne podporządkowanie się jakiejś idei (np. Ten system operacyjny jest najlepszy!) i bronienie jej do końca (często wbrew rzeczywistości) – jest to kryterium kontrowersyjne, ponieważ samo fanatyczne przywiązanie do określonej idei nie oznacza trollowania,
- prosta do zauważenia sztuczna nieznajomość podstaw tematu danego forum (np. na forum o zaletach systemów komputerowych, troll zapyta, czym jest system komputerowy),
- częste zadawanie tych samych pytań, na które odpowiedź została już udzielona – celem trolla jest w tym przypadku zapętlenie dyskusji i wprowadzenie dodatkowego zamieszania;
- celowe wyrażanie zdania różnego od grupy, w której owo zdanie wyraża, nawet jeśli jest takie samo jak jego, co z kolei prowadzi do dyskusji, z której „wyciąga” się osoby niepotrafiące uargumentować własnego zdania (daje im to satysfakcję z poczucia wyższości nad innymi),
- brak konsekwencji podczas prowadzenia dyskusji i zaprzeczanie własnym tezom i opiniom,
- chętne używanie argumentów ad personam – atakujących osoby lub ich cechy szczególne, jak wiek/zainteresowania/etc., bez związku z tematem dyskusji, a często przy użyciu słów wytrychów, w niektórych przypadkach troll posuwa się do wyzwisk i gróźb,
- skrajny stosunek do netykiety (wybrane zasady) lub ortografii – albo atakowanie wszystkich za najdrobniejsze literówki (tzw. grammar nazi), albo demonstracyjne łamanie zasad,
- skrajna megalomania i pogardliwy stosunek do innych osób – jest to bardzo charakterystyczna cecha trolli, która prowadzi prędzej czy później do ich wyobcowania, ponieważ nawet osoby pierwotnie sympatyzujące z trollem lub odnoszące się doń neutralnie, zrażają się do niego, z powodu takich zachowań przejawianych wobec nich,
- częste nazywanie innych dyskutantów trollami internetowymi,
- wprowadzanie zamieszania w stosunku do własnej osoby, przedstawianie siebie jako ofiary (np. moderatorom, współdyskutantom), także w sytuacjach niezwiązanych z danym forum,
- konfabulacja np. na temat swego wykształcenia, pracy, pozycji społecznej bądź doświadczeń życiowych – celem trolla jest tutaj nadanie większego znaczenia swoim wypowiedziom, jako pochodzącym od specjalisty, osoby, która ma na dany temat doświadczenie etc.,
- próby utrudniania innym wypowiedzi w dyskusji poprzez środki techniczne dostępne w danym forum (np. w Usenecie może dochodzić do prób zmieniania lub usuwania wypowiedzi współdyskutantów, ponieważ protokół nie pozwala na sprawdzenie, czy post z żądaniem usunięcia innego posta pochodzi od autora usuwanego posta) – działania takie jednak są rzadkie, ponieważ zazwyczaj wiążą się z naruszeniem regulaminu danego forum i tym powodują zdecydowaną reakcję administratorów, więc troll często ich unika, żeby nie utracić dostępu do danego forum;
- za każdym razem rozpoczynanie wypowiedzi od tego samego zwrotu – powitania, często obraźliwego, prowokacyjnego,
- ceremonialne używanie filtrów (np. killfile’a) – troll uroczyście obwieszcza, że jego oponent ma znaleźć się w filtrze trolla, przy czym bardzo często i tak tego nie robi i dalej czyta wypowiedzi oponenta,
- regularne ogłaszanie swojego definitywnego odejścia z forum lub grupy dyskusyjnej i za każdym razem, po jakimś czasie, powracanie;
- zmienianie własnego pseudonimu – celem trolla jest spowodowanie, aby inni uczestnicy forum nie mogli filtrować jego wypowiedzi lub ich ignorować bez czytania,
Najskuteczniejszą metodą obrony przez trollem jest ignorowanie go. Zdaje się, że sprawia mu to największy zawód – konsekwentne ignorowanie trolla skutkuje jego zniechęceniem i przeniesieniem się w inne miejsce lub całkowitym zaprzestaniem działalności. W slangu internetowym często mówi się, że trolla nie należy karmić – czyli że nie należy z nim w ogóle wchodzić w jakąkolwiek polemikę.
Boty społecznościowe
Bot to program wykonujący określone czynności w zastępstwie człowieka. Zadaniem botów społecznościowych jest naśladowanie zachowania użytkowników mediów społecznościowych. Tego określenia używa się również wobec kont użytkowników „botów” w tych mediach. Boty społecznościowe są powszechnie wykorzystywane do szybkiego rozpowszechniania treści – najczęściej fake newsów, tworzenia nowych treści oraz budowania fałszywego wrażenia o popularności osób, stron i postów. Często wykorzystywane są do celów politycznych i gospodarczych. Bot społecznościowy często jest botem osobowym – posiada imię i nazwisko, sztucznie stworzony życiorys, rodzinę i zdjęcia. Boty najczęściej publikują krótkie wypowiedzi. Najczęściej można spotkać boty dalekie od doskonałości – budują źle złożone, niekiedy nawet niezrozumiałe zdania, popełniają liczne błędy.
Jak wykryć fałszywe wiadomości / fake newsy?
Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich (IFLA) opublikowała kilka porad jak można ostrzec się przed fake newsami i sprawdzić prawdziwość informacji. Oto najważniejsze założenia:
- Rozważyć źródło (rozumieć cele i intencje);
- Czytać treść, nie tylko nagłówek (aby zrozumieć cały materiał);
- Sprawdzić autorów, aby zweryfikować, czy są oni wiarygodni;
- Ocenić pomocnicze źródła (upewnić się, że podają te same informacje);
- Sprawdzić datę publikacji (aby zobaczyć, czy informacje są trafne i aktualne);
- Upewnić się, czy nie jest to żart, aby określić, czy nie mamy do czynienia z satyrą;
- Przemyśleć własne uprzedzenia (aby zobaczyć, czy nie wpływają one na nasz osąd);
- Zapytać ekspertów (uzyskać potwierdzenie od niezależnych ludzi dysponujących wiedzą).
MG
