Medycyna w starożytnym Rzymie łączyła wiedzę naukową z siłami nadprzyrodzonymi siłami i wierzeniami religijnymi. Rzymscy lekarze przyjęli wiele praktyk z filozofii greckiego lekarza Hipokratesa i jego zwolenników – szczególnie po przybyciu w 219r. p.n.e. Archagatusa ze Sparty, uznawanego za pierwszego greckiego lekarza praktykującego w mieście. Jednocześnie, starożytni Rzymianie nosili amulety, aby chronić się przed chorobami, i składali ofiary w świątyniach bogów, którym przypisuje się uzdrawiające moce. Połączenie tych dwóch podejść dostarcza zaskakujących faktów dotyczących zdrowia i medycyny w Cesarstwie Rzymskim.
Krew i wątroba zabitych gladiatorów są lekarstwem na epilepsję
Nie mając naukowego zrozumienia przyczyny epilepsji, rzymscy lekarze zalecali, aby ci, którzy cierpieli na tajemniczą przypadłość, pili jako eliksir ciepłą krew zaczerpniętą z nożownika zabitego gladiatora. Jak relacjonował rzymski uczony Pliniusz Starszy – „Krew gladiatorów jest pijana przez epileptyków, jakby to była pożywka do życia”. Lekarze zalecali również spożywanie wątroby gladiatorów jako specyfiku leczniczego. Rzymski lekarz Scribonius Largus donosił, że widzowie „podchodzą i wyrywają kawałek wątroby gladiatorowi leżącemu na arenie”. Lekarze przypisywali krwi i wątrobie gladiatorów lecznicze właściwości, ponieważ gladiatorzy byli postrzegani jako symbol męskości i witalności, która umierała w zdrowiu i pełni sił.
Wpływ medycyny rzymskiej
Urodzony i wychowany w Grecji Galen z Pergamonu studiował anatomię i teorię fizjologiczną w Aleksandrii w Egipcie i doskonalił swoje umiejętności medyczne, lecząc rannych gladiatorów w swoim miejscu urodzenia przed osiedleniem się w Rzymie w 162 r. Oprócz wykonywania operacji, takich jak usuwanie zaćmy, Galen opowiadał się za ćwiczeniami, zbilansowaną dieta, dobrą higieną i kąpielami oraz teoria, że to mózg, a nie serce, kontroluje ciało. Był pierwszym lekarzem, który wykazał, że krtań generuje głos i rozpoznał różnicę między krwią żylną i tętniczą. Służąc jako osobisty lekarz kilku cesarzy, Galen rozwijał wiedzę anatomiczną poprzez opiekę nad gladiatorami oraz sekcjami zwierząt. Napisał setki traktatów medycznych, z których część pozostała standardowymi pozycjami aż do XVI wieku.
Równowaga czterech substancji
Lekarze rzymscy przypisywali dużą wagę do rozwiniętej w starożytnej Grecji teorii, według której zdrowiem i emocjami człowieka rządzą cztery substancje wewnętrzne — krew, flegma, żółta żółć i czarna żółć. Te „substancje” były połączone z czterema żywiołami (gorącym, zimnym, mokrym i suchym). Lekarze rzymscy przypisywali szereg dolegliwości brakowi równowagi pomiędzy substancjami. Galen, na przykład, uważał, że nadmiar czarnej żółci powoduje guzy nowotworowe. Jego zdaniem, równowagę można było przywrócić między innymi poprzez leczenie takie jak upuszczanie krwi, wymioty, lewatywy, pocenie się i spożywanie dużych ilości pokarmów sklasyfikowanych jako gorące lub zimne oraz mokre lub suche.
Ograniczone możliwości badania anatomii człowieka
Z powodów religijnych, etycznych i związanych ze zdrowiem publicznym w starożytnym Rzymie obowiązywał zakaz przeprowadzania większości sekcji zwłok ludzkich. Lekarze tacy jak Galen zamiast tego polegali na sekcjach zwierząt, w szczególności świń, ponieważ ich budowa anatomiczna odzwierciedla budowę człowieka. Co ciekawe, sekcje były widowiskami publicznymi, które służyły jako rozrywka i metoda przyciągania przez lekarzy nowych pacjentów.
Sny jako narzędzia diagnostyczne
Wielu starożytnych rzymskich lekarzy brało pod uwagę sny podczas diagnozowania i ustalania leczenia, ponieważ wierzyli, że mogą one być sygnałami duszy o braku równowagi substancji w ciele. Lekarze wierzyli, że sny mogą dostarczyć wglądu na temat pacjentów, który był ukryty przed bezpośrednią obserwacją. Jak pisze Galen – „Cokolwiek chorzy widzą i wydają się robić w snach, często wskazuje nam na brak, nadmiar i jakość substancji”. Dla przykładu – uważano, że sny, które zawierały śnieg lub lód, wskazywały na nadmiar flegmy (substancja uważana za zimną i mokrą), podczas gdy te, w których występował ogień, sygnalizowały podwyższony poziom żółci (substancja uważana za gorącą i suchą). Pewnego razu Galen zdiagnozował gladiatora, który śnił trudnościach w oddychaniu, stojąc w zbiorniku z krwią, jako cierpiącego na nadmiar substancji; jako leczenie zalecił upuszczanie krwi.
Korpus medyczny armii
Cesarz August powołał pierwszy zawodowy wojskowy korpus medyczny, który przyciągał zawodowych lekarzy greckich poprzez nadanie praw pełnego obywatelstwa rzymskiego, zwolnień podatkowych i emerytur. Korpus medyczny utworzył jedną z pierwszych wyspecjalizowanych jednostek chirurgii polowej, wzniósł dobrze zaprojektowane systemy sanitarne w celu zapobiegania chorobom i był pionierem zarówno w zakresie opaski uciskowej hemostatycznej, która zapobiega krwotokom, jak i zamykania tętnic w celu zszywania szwów. Lekarze obozowi należeli do awangardy medycznej imperium, wchłaniając nowe doświadczenia zdobyte podczas swoich podróży i badając ludzką anatomię podczas wykonywania operacji na rannych żołnierzach w szpitalach polowych. Po części dzięki innowacjom korpusu medycznego starożytnego Rzymu średnia długość życia przeciętnego żołnierza była o pięć lat dłuższa niż przeciętnego obywatela.
Zawody medyczne otwarte dla kobiet
Na podstawie traktatów medycznych, tekstów prawnych i inskrypcji pogrzebowych badacze są przekonani, że kobiety praktykowały medycynę w starożytnym Rzymie. Kobiety lekarze nie były jednak powszechne, częściej spotykano kobiety działające jako położne, pracujące pod kierunkiem lekarzy, aby pomóc w porodzie i podawać leki na płodność. Lekarki, które od czasu do czasu praktykowały w dyscyplinach innych niż ginekologia i położnictwo, były zazwyczaj wolnymi kobietami pochodzenia greckiego, podczas gdy położne często były wcześniej zniewolone.
Kapusta jako cudowny lek
Wielu rzymskich lekarzy łączyło dietę z dobrym zdrowiem. Kapustę zaliczano do „superżywności”, która może zapobiegać i leczyć wiele dolegliwości. Jak pisał Piliniusz Starszy – „Wyliczenie zalet kapusty byłoby długim zadaniem”. W De Agricultura, prawie 2000-słownym traktacie o zbawiennych właściwościach kapusty rozpisywał się rzymski historyk Katon Starszy. Według niego warzywa liściaste leczyły bóle głowy, zaburzenia widzenia i problemy z trawieniem, podczas gdy aplikacja pokruszonej kapusty na skórę leczyło rany, owrzodzenia, stłuczenia i zwichnięcia. Pisał dalej – „Słowem wyleczy wszystkie cierpiące narządy wewnętrzne”, twierdząc, że wdychanie oparów gotowanej kapusty sprzyjało płodności, a kąpiel w moczu osoby, która jadła dużo kapusty leczyła wiele dolegliwości.
dr Mariusz Gwardecki